Iets dat gelijkenis kent met drilpudding – over verloop en verandering

Wie de ‘ik’ is die spreekt blijft onbekend. Haar woorden worden vergezeld door beelden van wapperende anemoonachtige structuren, lucide bloemen, iets dat gelijkenis kent met drilpudding en bloemknoppen die zo high lijken dat ze glimmen als parels. Een alternatieve geschiedenis van hoe we de wereld kennen wordt opgedist. Eén waar mannen na de seks – die plaatshad in de bloemkelken – door de bloem werden verorberd, terwijl de vrouwen de wereld introkken en bevielen van hun kinderen. ‘Vaak werd een bloem die groeide uit de placenta van een beroemde vrouw later de locatie van een sekte en zou er een nieuwe nederzetting omheen groeien. De reizen van moeders leidden tot de uitvinding van de eerste gereedschappen: graafstokken en verhalen.’ Deze combinatie van woorden en beelden roept extase op.

De voice-over leert me dat het traktaat dat voor de overlevering van deze verhalen zorgt The Book of Flowers heet, Polska’s film draagt eenzelfde titel. In dit traktaat schetst de schrijver het scenario dat hij gespaard wordt door de hongerige bloem, in ruil voor zijn ziel. Is het mogelijk om de biologische loop der dingen te veranderen, vraagt de voice-over. En zo ja, wat zou daarvan de prijs zijn?

Het zijn bijna retorische vragen. Bijna, omdat ik denk dat het antwoord erop ‘ja’ is. Natuurlijk, denk ik, dat hebben we allang gedaan, en daarbij komt het antwoord op de tweede vraag om de hoek kijken, ‘tegen nogal een prijs’. Maar, als ik nog wat langer nadenk, vraag ik me af wat dat eigenlijk is, de biologische loop der dingen en of wij mensen die daadwerkelijk kunnen veranderen. Is de biologische loop der dingen niet veeleer dat waar wij mensen rationeel niet over gaan, dat wat wij niet naar onze hand kunnen zetten? We kunnen morrelen aan nagenoeg alles, en zullen niet nalaten dat te doen, maar is er niet ook altijd een element dat we niet kunnen controleren, namelijk hoe het wezen van de dingen, de natuur zo je wilt, de aard ervan, anticipeert op de door ons aangebrachte wijzigingen?

Het deed me denken aan Coralie Fargeat’s The Substance (2024) die ik onlangs zag. In om en nabij tweeënhalf uur neemt deze film je mee in het verlangen van het hoofdpersonage Elisabeth Sparkle, een vrouw van in de vijftig die al decennialang een populaire fitness-televisieshow presenteert, en die controle probeert te houden over haar voorkomen, nadat ze door haar mannelijke leidinggevende – op leeftijd – aan de kant is gezet. Hij is op zoek naar een jonger exemplaar, strakker, aantrekkelijker, meer sexy, ‘pretty girls should always smile’.
Ook The Substance is hallucinant, maar dan op een fast paced en high-performance culture-manier. De instructies van het verjongingsmiddel dat de hoofdpersoon uiteindelijk via louche kanalen in handen krijgt, zijn vormgegeven in vette zwarte typografie. ACTIVATE. STABILIZE. SWITCH. Door de kapitalen lijkt het alsof de woorden geschreeuwd worden. De ‘substance’ stelt Elisabeth in staat een jongere versie van zichzelf uit haar lichaam geboren te laten worden, op voorwaarde dat ze om de zeven dagen switcht. De ruggenmergvloeistof van Elisabeth is de voeding voor haar jongere zelf, Sue. Maakbaarheid – maar niet zonder gevaren – die door ons verlangen naar gemak en het niet-realistische binnen handbereik te willen brengen, tot leven gewekt wordt. We kunnen ons immers niet beheersen. Als het directe gevolg zich niet ogenblikkelijk manifesteert, zal het wel meevallen toch? En als het gevolg zich pas veel later aandient, zal ons handelen er vast niet de oorzaak van zijn, er zit immers zoveel tijd tussen.

Maakbaarheid, dus. In dat kader is het interessant dat het werk van Agnieszka Polska tot stand gekomen is met behulp van AI, maar getoond wordt met een 16mm-projectie. Polska gebruikt gevonden beelden die ze digitaal manipuleert. Daarmee zijn de beelden die ik te zien krijg in The Book of Flowers een weerslag van onze onstuitbare drang dingen naar onze hand te zetten, terwijl we – nu we kunstmatige intelligentie hebben ontwikkeld – tegelijkertijd bang zijn de controle te verliezen. Maar ook hier geldt: het levert ons zoveel op, het maakt zoveel mogelijk, dat we andere dingen voor lief nemen, denk aan energieverbruik, gebrek aan privacy, eigenaar- en zeggenschap. Op de schuimrubberen matten op de grond van de ronde zaal van het M HKA, weet The Book of Flowers mijn aandacht lange tijd vast te houden. Juist omdat het speelt met conventies, menselijke angsten, het verlangen te willen geloven in de loop der dingen. Meeldraden gloeien op, bloemen richten zich als hallucinant vuurwerk tot me.
Bloemstillevens uit de oude kunst, bijvoorbeeld de zeventiende eeuw, bestaan vaak uit bloemen die op verschillende momenten in het jaar bloeien. Het bijeenbrengen ervan in verf en isoleren in een lijst is, bedenk ik na het zien van The Book of Flowers en The Substance, ook het verkopen van een onrealistisch wereldbeeld. De moraal van de stillevens was dan wel weer een eerlijke: nu weliswaar op hun hoogtepunt, maar ook deze schoonheid zal verwelken.

‘Remember, you are one’, zegt een telefoonstem als Elisabeth in paniek belt dat Sue haar uitbuit, letterlijk. En: ‘respect the balance’. Waarvan Sue heeft geprofiteerd – door niet op tijd te switchen en dus over haar limiet van zeven dagen heen te gaan, – daarvoor betaalt Elisabeth een prijs: er is geen jij en zij, er is maar één bron, één matrix en dat is Elisabeth zelf. Hoewel we ons eigen verhaal continu herschrijven, zowel op persoonlijk als op mondiaal niveau, lijken we ons niet te realiseren dat we door één aspect te veranderen, alles eromheen ook veranderen, omdat we – juist – één geheel vormen. Eén ecosysteem. Controle over zoiets als ‘het verhaal’ is dus van meet af aan een illusie. Het amalgaam van perceptie en narratieven, taal en beeldtaal, dat The Book of Flowers en The Substance zijn, maakt daardoor invoelbaar dat al deze aspecten continu aan verandering onderhevig zijn. Geruststellend? Misschien. Verontrustend? Voor het hoofdpersonage dat de mens zich graag waant, absoluut. Helemaal omdat er in de wereld waarin jij en ik leven geen telefoonnummer is dat je kunt bellen om een anonieme stem je eraan te laten helpen herinneren dat je gewoon de balans moet respecteren.

Het werk The Book of Flowers van Agnieszka Polska is te zien op haar solotentoonstelling Flowers on the Sun, die nog tot en met 12 januari 2025 te bezoeken is in het M HKA, Antwerpen. The Substance draait nu in de filmhuizen.