“Hoe wij onze voedselvoorziening hebben ingericht is een doodlopende weg en alles hangt daarmee samen, zo ook de kunstwereld.” – In gesprek met Chantal van Genderen
Chantal van Genderen verliet de kunstwereld om te bouwen aan een natuurinclusieve cultuur.
In november heeft Mister Motley een oproep gedaan aan mensen die afstand hebben gedaan van hun kunstenaarschap. Daarop zijn vele bijzondere verhalen binnengekomen. In deze interviewreeks ga ik in gesprek met een aantal ex-kunstenaars en verken ik samen met hen de uiteenlopende redenen om te stoppen met het maken van kunst.
Wat doe je als het groen je roept, steeds harder, en dat steeds moeilijker te negeren wordt? Dan zit er niets anders op dan deze roep te volgen, laat Chantal van Genderen zien. Haar liefde voor de natuur deed haar uit de kunstwereld stappen en stuurde haar het land op. Met het land als expressievorm zet ze zich tegenwoordig in voor natuurinclusieve landbouw, maar zelf trekt ze het liever breder en spreekt ze van natuurinclusieve cultuur.
Eind jaren 90 studeerde Van Genderen aan de HKU in Utrecht Fotografie en Kunstmanagement waarna ze een tijdje als beeldend kunstenaar aan de weg heeft getimmerd en werkte voor het Amsterdams Centrum voor Fotografie. Leven in en van de kunstwereld was lange tijd een vanzelfsprekendheid in haar leven, totdat de culturele sector in 2008 onder druk kwam te staan vanwege de kredietcrisis en de daarop volgende bezuinigen.
Van Genderens beeld van de kunstwereld begon scheuren te vertonen: haar werk als tentoonstellingsmaker ging steeds vaker over bezuinigingen en bezoekersaantallen in plaats van over het werk en de kunstenaars. Om niet onder de druk van de crisis te bezwijken zocht ze haar toevlucht in de plantenbakken op haar balkon in Amsterdam. Bezig zijn met de natuur gaf haar energie, maar het deed ook een gemis aanwakkeren naar de natuur zoals ze die had leren kennen in haar groene jeugd in Ermelo, een vorm van natuur die tussen de grachten en de herenhuizen gewoonweg niet kon ontspruiten.
Haar balkonnetje in Amsterdam maakte daarom al snel plaats voor de Achterhoek. Een radicale beslissing, waarbij ze niet alleen haar woonplek, maar ook haar vakgebied en de kunstwereld achterliet. De drang om zich in te zetten voor de natuur overschaduwde haar liefde voor de kunst, en een opleiding permacultuur [1] deed haar inzien dat ze de kunstwereld moest verlaten om hier volledig gehoor aan te kunnen geven.
[1] Permacultuur is in de jaren 70 bedacht door Bill Mollison en David Holmgren die in Australië opmerkten dat de bodem gedegradeerd raakte. Al zoekende naar een oplossing, zijn ze gaan kijken hoe ecologische systemen werken, onafhankelijk van de invloed van de mens. Het resultaat hiervan is een ontwerpsysteem dat is gebaseerd op natuureigen systemen. In de natuur wil bijvoorbeeld alles bos worden, een proces dat ook wel successie wordt genoemd. Permanente agricultuur, afgekort permacultuur, draait om het toepassen van lessen uit de natuur op wat je doet. Deze toepassing kan plaatsvinden binnen de landbouw, maar bijvoorbeeld ook binnen maatschappelijke vraagstukken, sociale verbindingen, en persoonlijke ontwikkeling.
De crisis van 2008 heeft een belangrijke rol gespeeld in je carrièreswitch van kunstenaar en tentoonstellingsmaker naar permacultuurontwerper en -docent. Is de interesse voor de natuur die hieraan ten grondslag ligt nog verder terug te leiden dan de crisis? En waarom vormde het voor jou aanleiding om radicaal te breken met de kunstwereld?
Interesse voor de natuur heb ik altijd al gehad. Zo had ik ook een fascinatie voor natuurgeoriënteerde kunst en dat soort projecten zijn we ook wel meer gaan uitlichten toen ik nog tentoonstellingen maakte. Toen de culturele sector onder druk kwam te staan en ik steeds ongelukkiger werd van mijn werk in de galerie en mijn balkonnetje, begon deze voorliefde voor de natuur heviger op te spelen en nieuwe vormen aan te nemen: ik ging een opleiding Permacultuur en Natuurvoedingskunde volgen.
Tijdens deze studies kwam ik erachter dat er fundamentele dingen moesten gebeuren op de grond, zoals het aanleggen van tuinen en landbouwsystemen, en het vergroten van het ecologisch bewustzijn. Mijn wereldbeeld kantelde: Hoe wij onze voedselvoorziening hebben ingericht is een doodlopende weg en alles hangt daarmee samen, zo ook de kunstwereld. Het aanpakken van deze ecologische crisis voelde voor mij zo urgent, dat de kunstwereld niet langer voldeed. Binnen de kunstwereld bereik je maar een kleine groep mensen en daarnaast vroeg ik me af of het tentoonstellen van ecologische kunst daadwerkelijk tot vergroening leidt of dat het enkel om een vernislaag gaat die “vergroend” wordt waardoor mensen zich iets bewuster worden van de natuur.
Ecologische ongeletterdheid kom ik nog steeds veel tegen bij kunstenaars.
Sinds je in 2008 uit de kunstwereld bent gestapt, hebben de kunsten niet stilgestaan en hun eigen ontwikkeling doorgemaakt. Hoe is het volgens jou heden ten dage gesteld met het ecologische bewustzijn in de kunst? Is er ten opzichte van 2008 iets veranderd en hoe ziet die verandering eruit?
De ecologische bewustwording in de kunst groeit zeker, maar het gaat me niet snel genoeg, wat ook de reden vormde dat ik eruit ben gestapt destijds. Ik dacht dat ik de kunstwereld helemaal achter me kon laten, maar ik kwam erachter dat het in me zit en dat kun je niet achter je laten. Ik merk dat ik nu ook weer graag iets terug wil geven aan de kunstwereld en kunstenaars. Ik kan kunstenaars niet veel meer bieden op het gebied van de kunstwereld, omdat ik er zelf niet meer in zit, maar ik merk dat er alsnog veel kunstenaars geïnteresseerd zijn in het aangaan van een dialoog om hun ecologische denken te scherpen. In mijn praktijk vind ik het belangrijk om hier tijd en ruimte voor vrij te maken. Ik ben momenteel ook met docenten van academies aan het kijken hoe je dat ecologische bewustzijn kan meegeven aan nieuwe kunstenaars, zodat het toch een beetje fundament krijgt.
Ecologische ongeletterdheid kom ik nog steeds veel tegen bij kunstenaars. Het heeft mij zelf 10 jaar gekost om hierover te leren, dus het verbaast me ook zeker niet dat bepaalde kennis nog wel eens ontbreekt. Soms kan iets er aan de buitenkant ecologisch uitzien, maar eigenlijk een grote misser zijn. Een al wat ouder maar wel heel bekend voorbeeld hiervan is “Voor de bijen”, ook wel “Bijentafels” genoemd, door Frank Mandersloot uit 2004. Het werk staat dicht bij de Piet Heintunnel en bestaat uit vier gestapelde tafels waaronder bijenkorven hangen. Het werk was echter helemaal niet geschikt voor bijen, omdat het naast een druk en winderig verkeersplein is gebouwd. Naast de fijnstof, wat niet ideaal is voor bijen waren er ook weinig drachtplanten waar ze op konden vliegen. Later is dat trouwens wel toegenomen. Maar het is een zeer mens-georiënteerd beeld, niet vanuit de honingbij ontwikkeld. En dan heet het ‘Voor de bijen’. Dat kan je de bijen eigenlijk niet aan doen.
Je geeft aan dat de ontwikkeling van ecologisch bewustzijn in de kunst te traag verloopt, en dat vormde voor jou ook aanleiding om eruit te stappen. Inmiddels zoek je vanuit een outsiderpositie weer verbinding met de kunstwereld en ga je de dialoog aan met kunstenaars. Wat maakt deze dialoog zo waardevol volgens jou?
Permacultuur gaat over een andere mindset, een nieuwe manier van naar de natuur kijken en kunstenaars zijn geschoold in dingen vanuit nieuwe perspectieven te benaderen. Ik zie mezelf ook nog steeds als kunstenaar. Permacultuur is een creatief ontwerpproces. De natuur mag zich uiten, onkruid mag groeien, wat gebeurt er als je de natuur zijn gang laat gaan? Het draait om goed observeren en meebewegen, creatief reageren op zo’n landschap, net als een kunstenaar zich door de maatschappij manoeuvreert en zijn eigen stem vindt. Voor mij is het precies hetzelfde. Een co-creatie met de natuur.
Ik wist ook helemaal niet dat mensen het zo eng vinden om vanuit het niks iets naar de wereld te slepen. Daar kwam ik pas achter toen ik buiten die kunstwereld ging opereren, toen merkte ik dat dit helemaal niet vanzelfsprekend is. Ik denk dat dat ook de meerwaarde van kunstenaars is. Het is zo prachtig om dingen te kunnen verbeelden.
Je beschrijft je carrièreswitch als een radicale breuk met de kunstwereld, maar tegelijkertijd beschrijf je hoe sterk permacultuur en kunstenaarschap op elkaar lijken en dat je jezelf nog steeds als kunstenaar ziet. Wat betekent het kunstenaarschap tegenwoordig voor je en is je beeld van het kunstenaarschap nog veranderd sinds je uit de kunstwereld bent gestapt?
Ik zie mezelf absoluut als kunstenaar, maar het doet er totaal niet toe. Ik hoef geen credits meer te hebben van critici, bezoekers, tentoonstellingsmakers, kortom de kunstwereld. Niemand hoeft meer te zeggen wat de kwaliteit van mijn werk is, die feedback krijg ik direct uit de natuur. Die laat zien of ik het goed heb gedaan of niet, of er vlinders op mijn werk afkomen, bijen, neushoornkevers of ijsvogeltjes. Zij vormen mijn kritische achterban. Ik hoef me niet te profileren als kunstenaar. Ik ben zelf ook een beetje losgekomen van het beeld dat ik van het kunstenaarschap had toen ik in de kunstwereld zat. Het kunstenaarschap omvat nu veel meer voor mij, zoals lesgeven over voedselbossen, maar ook het eigenhandig maken van een soep bijvoorbeeld, met de wilde kruiden die voor handen zijn op dat moment.
Wel speelt schoonheid nog steeds een grote rol in wat ik doe. Onder voeding, de basis van de permacultuur, versta ik niet alleen tomaten en noten, voeding neemt ook andere gedaantes aan, en schoonheid is daar zo’n belangrijk onderdeel van. Ik zorg er in mijn systemen altijd voor dat er punten van schoonheid zijn. Bij de komst van het voedselbos in Brummen was het voor bewoners verwarrend dat er ineens zo’n wilde natuur stond. We hebben toen de troostlinten geïntroduceerd, een gezaaide bloemenzee door het voedselbos heen, om mensen toch het gevoel te geven dat er aandacht is voor deze plek, dat er schoonheid is, want schoonheid troost. Door de troostlinten groeit de acceptatie van zo’n project en daarnaast eten bijen en vlinders ervan.
In onze waarden zijn we naar een monocultuur gegaan: Net als in de landbouw vaak één gewas centraal staat en op grote schaal wordt verbouwd, staat in onze maatschappij geld centraal, terwijl er zo veel andere belangrijke waarden zijn, zoals natuur, maar ook gemeenschap bijvoorbeeld. In permacultuur gaat het om een andere manier van waarde bepalen, waarbij waarden naast elkaar mogen bestaan, en daar zijn kunstenaars heel belangrijk in. Ik zie kunstenaars als boodschapper. We kunnen zoveel in gang zetten door zaken uit te drukken in een beeld, een werk, een project, en wanneer iets eenmaal vorm heeft gekregen, hebben mensen daar ook sneller toegang toe.
Als kunstenaars zijn we echter naar mijn idee in een fuik terecht gekomen. Een soort spiegelkamer waarin we de hele tijd naar elkaar zitten te kijken, naar wat iedereen presteert binnen die kunstwereld, waar je hangt, waar je publiceert als kunstenaar. Wat ik nu doe zie ik ook als kunst, ook al is dat niet geschikt om in het MOMA te hangen. Maar voor de natuur, voor die bijen bijvoorbeeld, zegt dat ook helemaal niets, dat je daar hangt. Het is denk ik goed om je te blijven realiseren als kunstenaar dat je ook buiten de kunstwereld, buiten de galerie, het museum, van waarde kan zijn.
In mijn ideale wereld ben je als kunstenaar helemaal ingebed in een bepaalde groep, een vakgebied of een gemeenschap. Binnen een bedrijf of organisatie zou je haast aangenomen moeten worden om de kunstenaar te zijn, die vanuit kunstzinnig, creatief oogpunt feedback geeft.
Vanuit het oogpunt van de kunstenaar gezien, is er nog een bepaald kunstwerk dat je graag zou willen maken in dit leven?
Ik ben momenteel eigenlijk mijn gehele leven aan het beschouwen als een kunstuiting en ik zou het wel heel mooi vinden om een voedselbos achter te laten dat nog generaties na ons kan voeden. Daarom hebben we een stichting opgericht om een landgoed te ontwikkelen voor een regeneratieve cultuur. Een klimaat adaptieve plek waar gifvrij voeding wordt gekweekt van een gezonde bodem en waar biodiversiteit kan toenemen. Natuurlijk komt daar een ‘Earth Based Art Space’, waar kunstenaars experimenten doen, leren van en over de natuur. Niet als publieks-plek maar als residency. Een agro ecologische broedplaats die krioelt van het leven. Dat wordt mijn bijdrage aan een gezamenlijk meesterwerk.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl