Hoe te vluchten van het vluchten zelf?

Tegenover mijn huis hangen posters van vormgever Yuri Veerman: er staat een grafiek op van de gemiddelde Amsterdamse huizenprijzen, met daaromheen de nietsverhullende slogan ‘Je bent te laat’. En dan is er nog een klimaatcrisis, de verzengende macht van het grootkapitaal, de indoctrinatie dat jij als individu de oplossing bent, feit en fictie die door elkaar heen lopen, social fucking media, de structurele dwang van snelheid, alle vormen van ongelijkheid, nazi’s in het parlement en zo kan ik nog wel even doorgaan: waarom zit het meest breekbare eten (chips) in de minst beschermende verpakking (zak)? En als klap op de vuurpijl zijn wij de eersten die het niet zomaar beter krijgen dan onze ouders. De druk is hoog en het is moeilijk te zien hoe de tijden beter worden, er is geen duidelijk doel aan de horizon. Dan is het niet raar als een hele generatie zich verliest in drugs, feesten, trainen, werken, social media en entertainment.

Vluchten is een logische respons. Vluchten, verstijven en vechten – het zijn de drie basisreacties bij angst. Is een mens bang, en elke mens is bang, dan… Het moge duidelijk zijn waar escapisme onder valt.

George Voronov (IR, 1993) – We Became Everything (2021) *1

*

We moeten steeds sneller dansen om niet achterop te raken. En als we niet dansen, dan is elk scherm al een vlucht van waar je op dat moment bent. Via een klein of breedbeeld rechthoek teleporteer je even naar een andere niet-lichamelijke wereld, denkbaar of ondenkbaar. Die reis is zo ver en zo diep dat je niet meer hoort wat je geliefde, die in de echte wereld naast je zit, tegen je zegt. Zo lang je maar niet hier hoeft te zijn. Het hele internet is een vlucht, waar altijd alles wat je maar kunt bedenken, in de veilige omgeving van je rechthoek, onophoudelijk te bekijken is. ‘Anything and everything all of the time’. En niet alleen fictie, maar ook de werkelijkheid, of althans, als je Instagramstories voor werkelijkheid aanziet. Het levert hoe dan ook druk op.

Schermen zijn dan ook de grote overeenkomst tussen de verschillende werken in de tentoonstelling Art of Escapism in Melkweg Expo – de aanleiding van dit essay. De onderwerpen zijn verschillend, van feest tot science-fiction, het medium eigenlijk altijd gelijk: het is met een scherm gemaakt of op een scherm te zien.

We zijn verslaafd aan die dingen – no shit Sherlock, dat was de bedoeling. Je hebt zo veel films gezien waarin vliegtuigen neerstorten, dat je denkt dat je weet hoe het in werkelijkheid is. Je ziet zo veel geweld op tv dat je denkt dat we in criminele tijden leven. De wereld ligt plat vanwege een pandemie en jij zegt dat je in een slechte film terecht bent gekomen. Zo veel schermen om je heen dat je niet meer weet wat echt is. Wat de wereld nog enger maakt en de vlucht nog dringender. Tot je continu op de vlucht bent en daardoor niet meer ziet dat je de hele tijd aan het vluchten bent. Als een vis die niet weet wat water is.

Lukasz Wierzbowski (PL, 1983) – Zonder titel (2013-2021) *2

*

We vluchten maar waar vluchten we heen? Dat is de grote tekortkoming van het vluchten. En dan heb ik hier niet over échte vluchtelingen, die huis en haard achterlaten in de hoop dat het ergens anders veilig is, waar ze hun kinderen een toekomst kunnen beloven. Ik heb het over de constante shortstay-vluchtjes van een generatie die geboren is met een scherm in zijn hand. Een voortdurende vlucht, nergens voorgoed heen.

Voor hun, zoals Bo Burnham scherp aanwijst in zijn geweldige comedy special (lees: horror-musical) Inside, is de ‘echte wereld’ vooral een theater waar je performances doet en opneemt om die vervolgens in een ‘veiligere, echtere, digitale binnenruimte’ te delen. Hij stelt, cynisch, dat men met de buitenwereld om moet gaan als iemand zou doen met een kolenmijn. Werkkleding aan, uithakken wat je kunt en weer terugkeren naar het oppervlak. Het is een wrange analyse van Burnham: de digitale wereld is voor veel mensen de eerste wereld geworden, en het echte leven een ‘second life’. Dat is wat ik bedoel als ik het over een constante vlucht heb: we zijn geen vissen die niet weten wat water is, we zijn vissen die proberen te leven op het droge.

En nu hoor ik gelijk het argument: dat is toch evolutie? Als er nooit vissen zo gek waren geweest te proberen te overleven op het droge, dan was jij er nooit geweest. Dat is zo. Misschien zien we de evolutie wel voor onze ogen plaatsvinden: de mens wordt langzaam een avatar in een simulatie, een leven zonder lichaam. Is de oplossing dan voor die generatie om nooit meer de zee in te hoeven, nooit meer de mijn in? Een leven in het hoge, droge digitale binnenruimte, waar de zeespiegel met een cheatcode weer naar beneden te krijgen is? Waar vlucht je heen als alle horizonnen zijn verdwenen?

Stelling: een burn-out is in veel gevallen een gevolg van onophoudelijk vluchten.

Een burn-out kunnen we volgens socioloog Harmut Rosa zien als het afhaken van het individu onder de steeds hoger wordende druk. Je bent dan niet meer onderweg, maar je komt terecht in een ‘disfunctionele verlangzaming’ terecht, een file. Alles komt tot stilstand. De vlucht wordt dan een verstijving. Ik ken die verstijving beter dan me lief is: jarenlang was ik zo uitgeput van de vlucht dat ik mijn bed niet meer uitkwam. Het was een onvermijdelijke, ultieme, alternatieve respons toen de vluchtreactie niet meer kon leveren, omdat de vlucht continu was geweest. Het resultaat van een totale vervreemding van de echte wereld, van de dingen die ertoe doen. Een verstijving die zo donker is, dat ik mijn ergste vijanden hiervoor te allen tijden zal behoeden.

Liza Houben – The Vibrant Lake *3

*

Vluchten, verstijven en dus vechten. De derde respons: in opstand komen. Proberen te veranderen wat je kunt veranderen. Bewustwording is één, maar zonder actie, zonder verandering in gedrag is bewustwording betekenisloos. En die opstand kunnen we net als het vluchten en het verstijven goed zien in deze wereld. Activisme is overal. Dat is verklaarbaar in een wereld die betekenisloos geworden is, waar we zelf dus nieuwe betekenissen aan toe moeten kennen. Terecht dus, ik ben voor opstand.

Er is ook een vierde weg: het aankijken en je reactie nog even uitstellen, om ondertussen manieren te vinden om met het leven zelf om te gaan. Het levenslange: de ervaring die we als mensen met elkaar delen, uit welke ouders we ook geboren zijn. Het onbegrijpelijke van het hebben van een bewustzijn. Het absurde van de zinloosheid en toch niet anders kunnen dan naar die zin te zoeken. Deels in de illusie het te vinden, deels in de kennis dat het de nuttigste bezigheid is die er is. Weten dat je dood gaat en toch leven. Mens-zijn.

Die vierde weg kunnen we volgens Harmut Rosa bewandelen via ‘resonantie’. Kortgezegd: dingen laten raken. Dat is niet alleen een emotionele toestand, tranen in je ogen, maar vooral een manier van in de wereld staan: ‘zoeken naar ervaringen die van centrale betekenis zijn, zonder dat ze deel uitmaken van de logica van de strijd en het streven.’ Zo’n resonantie laat zich niet afdwingen, en juist dat maakt ze waardevol. Het laat zich niet afdwingen, maar je kunt er wel naar op zoek. We moeten dus volgens Rosa niet onverschillig of vijandig naar de wereld staan, maar openstaan om ons te laten prikkelen – door kunst, religie of natuur. Je hoeft je niet te verdedigen of te vluchten van de boze buitenwereld, als je durft kwetsbaar en open te zijn en je door een resonantie te laten veranderen, ook al weet je van te voren niet wat deze verandering zal zijn. Het is een andere manier van in de wereld zijn dat volgens hem diep in ons zit. Een manier die duurzamer is dan de voortdurende vlucht. Dat denk ik als ik door de tentoonstelling loop, geprikkeld: misschien is dát wel de echte ‘art of escapism’.

Jan Janssenswillen (BE, 1996) – FRONT LEFT— Collective dance (2019) *4

De tentoonstelling The Art of Escapism is nog tot en met 18 juli te zien in Melkweg Expo. Klik hier voor meer info

*1 George Voronov legt in deze serie jonge mensen vast die op zoek zijn naar spirituele ervaringen. Voronov bracht tijd door in religieuze gemeenschappen en op spirituele retraites. Hij ontdekte dat iedereen die hij fotografeerde één kernovertuiging had – het geloof in het bestaan van twee werelden; de vertrouwde ‘echte’ wereld en een ongrijpbare spirituele dimensie die buiten de grenzen ligt van de normale waarneming.

*2 Lukasz Wierzbowski verbeeldt het leven, los van de werkelijkheid. Hij legt de escapistische daden van zijn vrienden vast door hun pogingen te fotograferen om het alledaagse leven net dat beetje mooier te maken. In zijn werk ondoet hij mensen en objecten van hun functie en creëert zo nieuwe scènes.

*3 Tijd wordt vloeibaar in Houbens interdisciplinaire futuristische universum. Het biedt ruimte om te reflecteren, te ontsnappen aan de realiteit en een nieuwe toekomst voor te stellen.

*4 Collective dance vangt de extreme niveaus van (lichaams)warmte en analyseert de beweging van een menigte, die tot één geheel versmelt.  Janssenswillen onderzocht manieren om de hedendaagse elektronische clubscene van Amsterdam te documenteren, in een poging de escapistische sfeer vast te leggen, met respect voor de safe space-condities en het ‘no-picture’-beleid.