Hoe een gebaar een afbeelding kan worden – op atelierbezoek bij Dagmar Baumann

In het verlengde van haar kunstenaarschap is Dagmar Baumann sinds 2006 docent ideeontwikkeling en artistiek onderzoek aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam. Ze begeleidt eerstejaars studenten aan de opleiding Fashion Design onder meer in het onderbouwen van hun materiaalgebruik, een aspect van het kunstenaarschap dat in haar eigen werk nadrukkelijk naar voren komt. Ze articuleert zorgvuldig welk persoonlijk belang ze toekent aan haar werk en hoe het zich verhoudt tot ontwikkelingen in de kunst en de maatschappij.
‘Mijn besluitvorming met betrekking tot het kiezen voor het kunstenaarschap is heel vloeiend verlopen. Ik heb nooit iets anders gedaan. Als jong meisje tekende ik kastelen in mooie kleuren. Ik maakte hele environments op die manier. Tegen het einde van mijn gymnasiumtijd wilde ik eigenlijk actrice worden, maar ik had het lef niet. Ik groeide op in het industriële Essen midden in het Ruhrgebied in een arbeidersgezin met scheppingsdrang. Mijn vader was Schießmeister, verantwoordelijk voor gereguleerde ontploffingen in de mijnbouw.’

In 1979, toen Dagmar Baumann als alternatief voor de toneelschool aan haar beeldende kunstopleiding begon, zou het voor iemand uit Essen voor de hand hebben gelegen te kiezen voor de academie in Düsseldorf waar eerder de legendarische Joseph Beuys met zijn Soziale Plastik furore had gemaakt.
‘Hoewel ik altijd tekende had ik geen referentiekader in de beeldende kunst. Ik merk dat vandaag de dag jonge mensen veel beter geïnformeerd zijn als ze aan een kunstopleiding beginnen dan ik dat was. Ik had een zestien jaar oudere zus die me adviseerde om naar de Fachhochschule für Design in Aken te gaan, omdat ze dat een leuke stad vond en dat heb ik gedaan. Aken bleek over docenten te beschikken die sterk onder invloed stonden van de academie in Düsseldorf en daar zelfs vandaan kwamen, maar dat drong pas later tot me door. Ik begon aan de toegepaste opleiding “kunst in de openbare ruimte”. Het was een kleine opleiding met zo’n tachtig studenten, twintig in ieder leerjaar. Het was deels een ambachtelijke opleiding; ik heb er zelfs nog vuursmeden geleerd. De kennis over materiaal werkt in zekere zin nog altijd door.’

De jongere docenten uit Düsseldorf voegden in Aken de mentaliteit van de Fluxusbeweging toe aan het onderwijsprogramma. Er was sprake van een gevoeligheid voor performatief werk die Dagmar Baumann met haar belangstelling voor theater aansprak. Ze was vrijwel dag en nacht op de academie en kreeg er na verloop van tijd een eigen atelier en ging zich steeds meer richten op het schilderen.
‘In mijn persoonlijke ontwikkeling op de academie waren het feminisme en de lichamelijke ervaring van belang, maar er werd eigenlijk niet veel gethematiseerd in Aken. Er kwamen in die tijd wel meer vrouwelijke docenten in het mannenbolwerk: een docent kunstgeschiedenis, een docent fotografie en een docent ontwerpen. Ik ging met grote intensiviteit mijn eigen gang en de docenten leken te denken “die Dagmar komt er wel”.
In het eerste jaar na mijn opleiding deed ik een theatrale performance met grote metalen voorwerpen die leken op tuingereedschap. De functie ervan legde ik uit in een zelfgemaakte taal. Ik draaide met humor concrete functies om en legde een maatschappelijk verband. Door de beeldende manier van vertellen kon je begrijpen waar ik het over had. Ik ben heel talig en door woorden een lichamelijke component te geven materialiseer ik iets wat boven de meerduidigheid van de taal uitstijgt. Ik was beïnvloed door het boek ‘Gesten’ van Vilem Flusser waarin hij beschrijft hoe het gebaar boven het begrip van de taal een eigen fundamentele betekenis heeft.’

Dagmar Baumann refereert met die bewegingstaal aan de dans, een discipline waarin ze al vroeg geïnteresseerd was en die van invloed is op de manier waarop ze haar schilderijen tot stand brengt. Ze herkent die fascinatie voor het gebaar in het werk van choreografe Katja Heitmann die in haar langlopende project Museum Motus Mori, een danstaal als archief voor persoonlijke dagelijkse bewegingen heeft ontwikkeld. Toen de dansers van Heitmann hiervoor in Marres in Maastricht het publiek bewegingsinterviews afnamen, liet Dagmar zich ook ondervragen. Begin jaren tachtig tijdens haar studie was ze gefascineerd door de stilistische omgang met gebaren in de dansvoorstellingen van Pina Bausch en het muzikale spel met de taal in de performances van Laurie Anderson en de destructieve dynamiek van de optredens van Blixa Bargeld van de muziekgroep Einstürzende Neubauten.
‘Bij die mensen zag ik iets essentieels op een diep psychologische manier vol compassie, onafhankelijk van een rationele analyse. De academietijd was voor mij een periode waarin ik veel dingen deed en zag zonder helemaal te bevatten wat het belang ervan was. Ik was er onderdeel van. Het gaat om de vraag hoe te leven. Je springt op een vlot dat een bepaalde gevoeligheid heeft voor de stroom waarop je meebeweegt. Je wilt zijn waar het naartoe gaat.’

In 1984 studeerde Dagmar Baumann in Aken af met een environment, een tent beschilderd met boten, die de stroom van het leven moest verbeelden, een onderwerp dat nog altijd, maar nu specifieker en geconcentreerder in haar werk een rol speelt. Ze vond meteen aansluiting bij de plaatselijke kunstscene en kreeg tentoonstellingen in Aken, maar ook in het Frauenmuseum in Bonn. Na een jaar vertrok ze naar Berlijn waar ze twee jaar in het stormachtige centrum van de Europese kunst zou verblijven.
‘Ik zag een tentoonstelling van Cy Twombly en die trof me als een hamerslag. De gedachte dat je beeldend een spoor kunt achterlaten en uitzetten in een talige, schriftelijke vorm van verbeelding beheerste me volkomen. Het maken van mijn werk kreeg er een meditatief karakter door. Ik maakte dertig meter lange schriftrollen in een vorm van écriture automatique, een stream of conciousness, waarbij ik me zonder te kijken wat ik deed overgaf aan het tekenen. Geïnspireerd door het tachisme maakte ik tekens die door het lichaam worden gevormd. Het leek me essentieel dat je door een lichaamsbeweging tot beeld komt. Ik zag dat het gebaar een afbeelding kon worden.’

Om die ontdekking verder te ontwikkelen meldde ze zich in 1987 aan bij de Jan van Eyck Academie in Maastricht. Daar ontmoette ze de docenten Marien Schouten en René Daniëls die haar aanmoedigden om zich met weinig middelen intens uit te drukken. Onder de indruk van het meditatieve karakter van de monochrome stillevens uit de 17^de eeuw maakte ze schilderijen van een enkel voorwerp, een schaap of een citroen. Dat ze een schaap benoemt als een voorwerp zegt iets over haar benadering: natuur en dingen bekijkt ze op soortgelijke wijze. Ze schilderde het onderwerp omgedraaid, in silhouet, als een compositorisch element. In haar opvatting gaat het om schilderkunstige voorwaarden die los staan van de realiteit: de vanzelfsprekendheid van de afbeelding als parallelle waarneming van de werkelijkheid zonder die te benoemen.
‘De betekenis van het beeld wordt door het geschilderde belichaamd. Het gaat mij om de keuzes die het lichaam maakt, hoe je je in het leven beweegt door min of meer onbewuste keuzes. Ik geef in mijn werk de subjectiviteit betekenis, maar zonder narratief. Ik benoem niet wat ik schilder, maar ik breng het tot uitdrukking; daar gaat het schilderen over.’

De schilderijen van Dagmar Baumann ogen karig en krachtig. Ze zijn weloverwogen in een sterk gebaar gemaakt. Als je nog minder wilt schilderen dan dit, moet je de kwast niet in de verf dopen. Toch maakt ze ook werk dat barst van de overdaad als een ander uiterste van het stroomgebied van de kunst. Het zijn beweeglijke collages met als thema ‘mannen met vissen’ waarin tientallen zo niet honderden uitgeknipte foto’s worden gecombineerd met tekeningen en aquarellen in kakofonische beeldcomposities.
‘In dit werk leef ik me uit in een vorm van absurdisme. Dit specifieke thema is ontleend aan een vakboek dat ik kreeg over zoetwatervisserij in de tropen uit de jaren zeventig. Mannen laten vol trots grote vissen zien die ze hebben gevangen.
Dit werk gaat over onze relatie met de natuur. De catastrofe is niet ver te zoeken. Het menselijk verlangen om de chaos te willen besturen en te beheersen is in grote tegenspraak met de stroom waarin je wordt meegenomen en waaraan je je alleen maar kunt overgeven. Ik schilder hoofdzakelijk abstract werk, maar mijn ‘hobby’ is figuratief schilderen, patronen maken, structuren over elkaar heen leggen, een nieuw beeld laten ontstaan. Het is een uit de hand gelopen gebaar.’

Enkele gebaren in geschilderde bewegingen gevat ontwikkelde Dagmar Baumann tot een samenhangend verband van schilderijen die als golven over elkaar heen vallen. Het levert werken op die zich als vanzelfsprekend voordoen en die niet als artistieke prestaties tot stand zijn gebracht. Ze hebben een fysieke gedaante in hun materiële verschijningsvorm. Als Dagmar monumentaal werk maakt transformeert de ruimte zelf tot een veranderlijk doek. De schilderijen sluiten aan bij informele kunst en het monochrome minimalisme. Maar ze zijn vreemd genoeg daar een tegenpool van als de totale vorm van het schildergebaar.
Die totaliteit zie je terug in presentaties van haar werk. Zo heeft ze in een door Herman Lamers georganiseerde estafette groepstentoonstelling in HAL Het Archief in Rotterdam de labyrintische presentatie All Included gemaakt van een twintigtal grotere en kleinere schilderijen die ze dwars door, over, boven en onder elkaar heeft gehangen. Het is een ruimtelijke verheviging van een van haar kernachtigste onderwerpen in schilderijen die Subdivision heten: onderverdeling. Daarin plaatst ze twee brede kwaststreken kruiselings over elkaar, een ontmoeting tussen twee handelingen die samenvallen op een plek, waardoor een gelijkwaardigheid van vorm en een niet-vorm ontstaat. Je begrijpt het als je het ziet. De eerste kwastreek krijgt een andere definitie door de kwaststreek die er dwars overheen wordt gezet en die het beeld opnieuw tot stand brengt.
‘Een eenvoudige definitie van schilderen is verf op doek smeren. Ik smeer ook verf op andere dingen tegenwoordig. Door te schilderen, kijk ik. Ik zie het eerst en pas dan kan ik het duiden. Wat ik schilder komt ergens vandaan en het gaat ergens naartoe. Het schilderij brengt een verbinding tot stand. Voor mij is het een manier om bewegingsvrijheid – de ruimte om te handelen –  te blijven voelen in een wereld die ons met enorm veel leed confronteert. Het maken zelf in het moment en de onvoorziene schoonheid van wat ontstaat is een bron van betekenis: “zo kan het” lijkt het beeld me terug te geven, houdt moed.’