Hoe de Eenhoorn zijn Monsterlijkheid verloor en wat dat zegt over het succes van de PVV

Tijdens een expositie in de Meslânzer kerk van Terschelling gedurende het Oerolfestival in 2021 werd ik door de kerkgemeenschap uitgenodigd om die zondag deel te nemen aan de mis. Ik ben geen spiritueel mens, en de koude houten kerkbanken riepen kille herinneringen op aan een dorpsjeugd die ik lang achter me gelaten had. Maar halverwege de dienst werd ik gegrepen door een Bijbelse vertelling die me nog altijd niet losgelaten heeft. In zijn preek bracht de dominee mijn werk in verband met de Leviathan: een reusachtig zeemonster dat gelovige matrozen de angst voor de zee zou moeten inboezemen. Nadat de mis ten einde kwam bleef het beeld van de Leviathan zo prevalent in mijn hoofd rondspoken dat ik besloot de eerste stappen te zetten naar een onderzoek wat de komende twee jaar van mijn artistieke praktijk zou domineren. Een onderzoek naar het Monster. Wie het Monster schept, en wat het Monster Monsterlijk maakt.

Het antwoord op de eerste vraag was simpel. Zij die de macht hebben maken Monsters. Wanneer correct toegepast (lees opportunistisch) kunnen Monsters de bestaande hegemonie bevestigen en tegelijkertijd geweld tegen de tot Monster gemaakte oppositie verantwoorden. Wat een Monster Monsterlijk maakt is echter niet zo eenvoudig te beantwoorden. Dat is een meer diffuus, slijmerig, harig, geschubd en scherpgetand vraagstuk. Een kwestie die is uitgemond in mijn recente video-installatie What Worlds Make Stories, waar de theorie van Monsterlijkheid wordt bediscussieerd door twee Zeemonsters die filosoferen over de iconografie van de Eenhoorn.

Middels die dialoog leren we dat de Eenhoorn niet altijd het liefelijk, paardachtige figuur was dat de eenmalig bruikbare plastic beker van je favoriete bubble tea café siert, noch de emoji die symbool is komen te staan voor de veel gezochte toevoeging aan het seksleven van avontuurlijke semi-heteroseksuele koppels[1]. De Eenhoorn was een hoofdletter M Monster. Een fluïde entiteit die meerdere vormen kon aannemen, zoals dat van een gevleugeld wezen zo groot als een olifant dat de aarde waarop het liep deed beven – of een ree met scherpe hoektanden, schubben als van een draak, en één enkel gewei op zijn voorhoofd. Wild, wijs, en trots. “Ga niet in je eentje het bos in want daar is de Eenhoorn”. Het stond als een beschermer in het midden van diens omgeving, en creëerde zo zones van pure Wildernis die de mens maar beter kon ontwijken.

Gedurende de late Middeleeuwen werden illustraties van de Eenhoorn, zoals getekend door monniken en andere kunstenaars, langzaamaan ontdaan van al hun unieke eigenschappen; hun vleugels, hun formaat en temperament, en gekneed tot de herkenbare vorm van een liefelijk, gehoornd paard. Dat de hoorn mocht blijven was niet verassend, want de hoorn van een Eenhoorn was een kostbaar bezit met de belofte van vrede, welvaart, en langdurige erecties voor elke impotente koning die de prijs kon betalen. Wat de mens ten goede kwam mocht blijven, wat het Monster kracht gaf moest verdwijnen.

Tijdens mijn onderzoek begon ik het Monster te zien als een Ander die een onafhankelijkheid demonstreert dat onze ideeën over menselijke suprematie uitdaagt. Een onafhankelijkheid die inbreuk doet op onze maatschappelijke structuren, en daarom voor gevaar wordt aangezien. Het Monster vecht terug. Het is volgens mij niet de vorm of het formaat dat een wezen Monsterlijk maakt, maar diens zelfbeschikking. Het is diens intelligentie, die oncomfortabel dicht tegen de onze aan schuurt, en die domesticatie of onderdrukking niet aanvaardt. Een menselijk of meer-dan-menselijk dier dat handelt buiten de normen en verwachtingen van onze samenleving.

Het hervormen van de Eenhoorn tot een verheven paard in deze nieuwe vertelling reduceerde diens intelligentie en maakte de jacht op de Eenhoorn mogelijk. Niet met eerlijke middelen natuurlijk, want het was nog steeds wild, en de hoorn nog steeds scherp. Nee, het moest worden gesust in de schoot van een Maagd – oh wat hield men toch van een geketende vrouw – want de mythologie dicteert dat de Eenhoorn aangetrokken was tot haar “onbevlektheid”. En zodra de Eenhoorn diens vermoeide ogen sloot, werd het belaagd door de jagers, en de honden, en de speren die waren verstopt in het omringende bos. De Eenhoorn herrees uit de dood – oh wat hield men toch van een goede Bijbelse allegorie – en werd vervolgens geketend, omheind, en getemd.

Het was deze domesticatie van de Eenhoorn – het elimineren van de beschermer van het woud – dat de mens vrije toegang gaf tot diens domein, met alle geweld van dien. Opeens hield niets ons meer tegen om onze omgeving te gebruiken als grondstof. Geen angstaanjagende beschermer tussen het bos en de menselijke hebzucht.

Liefhebbers van Hayao Miyazaki’s Princess Mononoke moeten nu ongetwijfeld denken aan het plot van hun favoriete anime. En inderdaad, de Eenhoorn en Miyazaki’s Spirit of the Forest [2] zijn uit hetzelfde hout gesneden, al draagt een van hen een flamboyantere hoofdtooi dan de ander. Voor de oningewijden: in deze animatiefilm proberen de inwoners van Iron Town hun mijnbouwwerkzaamheden uit te breiden naar het omringende Bos. Het domein van de Spirit of the Forest. De snelheid van hun expansie wordt gedwarsboomd door vurig verzet van het Bos en haar inwoners. De mensen besluiten dat ze de Spirit of the Forest moeten uitschakelen om het land te domineren. En dus wordt de onsterfelijke Spirit onthoofd, en wordt diens hoofd bewaard als onderhandelingstroef om het bos naar de menselijke wil te buigen. Maar de decapitatie heeft onmiddellijk desastreuse gevolgen. De wind laait op, de aarde droogt uit, en een dik, zwart slijm zuigt het leven uit alles wat het aanraakt.

De gevolgen van de domesticatie van de Eenhoorn zijn minder abrupt maar even desastreus. Sinds het temmen van de Eenhoorn heeft het onophoudelijke geweld tegen onze omgeving een aarde gecreëerd die op steeds extremere wijzen zijn tanden laat zien. We moeten de Eenhoorn terug de wildernis in laten. We moeten diens vleugels en formaat herstellen – een collectief nostra culpa uitten – en content met de Eenhoorn samenleven. We moeten het diens Monsterlijkheid teruggeven zodat het een ontzag en respect in ons kan aanwakkeren dat we klaarblijkelijk verloren zijn.

Ik zou graag nog één wijdere metaforische cirkel trekken. Het zal niet aan je aandacht zijn ontsnapt dat in november 2023 ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders hebben gestemd voor de extreemrechtse PVV. Een monsterzege die de Partij voor de Vrijheid tot grootste partij in de Tweede Kamer heeft gemaakt. Geert Wilders belooft “Nederland weer voor de Nederlanders” te maken. Nederland weer op 1. Een refrein dat keurig aansluit bij al die andere rechts-nationalistische partijen die het afgelopen decennium vorm en macht hebben verkregen.

Een van de maatregelen die de PVV voor ogen heeft om deze visie tot realiteit te maken – een visie die is doorspekt met het racistisch gif van nostalgie – is om ervoor te zorgen dat de overheid niet bijdraagt aan “gender-maatregelen, klimaatwaanzin, en diversiteitsgeneuzel”. Alle vormen van oppressie zijn met elkaar verbonden, dus ook die van mens, dier of planeet.

In dit tweede deel van mijn essay wil ik me focussen op de oppressie van mensen, en specifiek rondom de kwestie van gender. Hoewel de taal van de PVV niet zo onbeschroomd is als die van gouverneur Ron DeSantis, die met trots drag-shows en genderzorg heeft verbannen uit zijn staat Florida, weten zij die nu al leven onder de mist van Nationalistisch Conservatisme hoe hellend het vlak naar extremisme kan zijn. Hoe de speldenprik van kleine, scherpe ideeën in een oogopslag kan uitgroeien tot een haatdragende infectie.

Voor we verder gaan is het goed om helder te maken dat ik een witte cis-man ben. Mijn biseksualiteit zal niet al te goed vallen bij een deel van de PVV-stemmers, maar mijn recht op seksuele vrijheid is tot op zekere hoogte door de grondwet beschermd. Wat ik hiermee wil zeggen is dat mijn levenswijze niet direct bedreigd wordt door de potentiële paradigmaverschuiving van het aankomend kabinet. Maar ik heb vrienden die hier wel degelijk door bedreigd worden, en als ik het programma van de PVV doorlees, of hun meer driftige tegenhanger Forum voor de Democratie, zie ik een echo van verhalen uit de oudheid die geweld verantwoorden tegen zij die zich buiten de gender-binariteit bevinden.

Romulus, de grondlegger van Rome, voelde zich enorm bedreigd door intersekse[3] personen en beval zijn burgers om hen te verdrinken voordat ze voet op Romeinse grond konden zetten. Het decreet was als volgt: “een vader moet een pasgeboren zoon, die een Monster is of een vorm heeft die afwijkt van die van de leden van het menselijk ras, onmiddellijk ter dood brengen”[4]. In haar boek The Sorrows of the Ancient Romans: The Gladiator and the Monster (1993), schrijft professor Carlin A. Barton hoe mensen die niet binnen de man/vrouw genderbinariteit vallen een bedreiging vormden voor de rigide Romeinse cultuur, maar dat ze ook verleidelijk en opwindend waren voor de Romeinen die zich onderdrukt voelden door de bureaucratische, autoritaire, en hiërarchische mores van het keizerrijk.

De ideologie van extreemrechts is gestoeld op de garantie van een snelle, gemakkelijke remedie voor de veronderstelde kwalen van een land. Voor hen staat snelheid gelijk aan macht, stilstand aan de dood. In zijn boek Speed and Politics (1977) staat Paul Virilio uitgebreid stil bij de wijze waarop Nazi-politicus Joseph Goebbels een taal van eenvoudige oneliners inzette om een loyale achterban te kweken die niet werd tegengehouden door de dikke modder van zelfreflectie. Zijn ideale volger was een die “wetten volgt die hij soms zelf niet kent, maar zou kunnen opdreunen in zijn slaap”. Fanatische Bruinhemden die constant in beweging zouden zijn. En iedereen die de binariteit die deze beweging realiseert zou dwarsbomen, stond in de weg. Zo werden zij die leven op de grenslijn, de prachtige, liminale mensen die zich niet conformeren naar de smalle nostalgische dichotomie die de natte dromen van het extreemrechtse voedt, gebrandmerkt als Monsters.

Kunnen we even een moment nemen om te genieten van het feit dat deze analogie tevens zichtbaar is in Fascistische kunst en architectuur? Hoe de brede lanen van Nazi-architect Albert Speer en de stomende treinen van Futuristisch kunstenaar Gino Severini van beweging doorspekt zijn? De rechte lijnen en marmeren vloeren zijn strak, direct, en vastbesloten. Het Monster leeft daarentegen in het Bos, of in extremere gevallen in het Moeras. Een plek die synoniem staat voor pauze. Een ondefinieerbaar domein dat voorzichtigheid eist. Waarin je vastloopt (nog beter in het Engels: it bogs you down) als je niet gevoelig bent voor haar temperamenten.

Als ik iets naïever zou zijn, zou ik nu beide delen van dit essay kunnen samenbrengen met een statement als:

“Wie een Monster is, is een Ander met zelfbeschikking, dus omarm het Monster en laat ze zien wie de baas is!”

Maar, de Eenhoorn leeft ver van ons vandaan. Zij die het doelwit zijn van extreemrechts zijn mensen, die tussen de mensen leven, en net als iedereen zoeken naar hun plek binnen de mensheid. Het zou toxisch zijn om van iemand te vragen deze uitsluiting te accepteren, en kracht te putten uit hun ballingschap. In het bijzonder als dat komt van iemand die het privilege heeft om comfortabel genoeg te leven binnen de kaders van de hedendaagse maatschappij.

Wat ik wel durf te zeggen is dat het bestaan en de zichtbaarheid van personen die niet conformeren aan de genderbinariteit daadwerkelijk een gevaar vormt voor de ideologie van extreemrechts. Dat er een goede reden is waarom ze tot Monster worden gemaakt. Elke oppositie tegen de binaire mythe remt de snelheid waarop het fascisme gedijt. Het eist reflectie en pauze, het kryptonite van extreemrechts. In de woorden van Alok Vaid-Menon: “Wij [non-binaire mensen] representeren mogelijkheden. We staan voor keuze, de mogelijkheid om een leven te creëren, een manier van zijn, een manier van liefhebben, en een visie die verder reikt dan wat ons verteld is dat je zou moeten zijn”

Het bestaan van non-binaire personen – elke hartslag, elke ademhaling – is een daad van verzet, wat een bijzonder krachtige tegenstander maakt. Maar een solitaire adem blijft verloren in de wind. Een veelgebruikte methode uit het fascistisch handboek is om de oppositie toegang tot de straten te ontzeggen. Niet alleen om hen de kracht van beweging te ontzeggen, maar ook de kracht van samenkomst. De kracht om isolement te doorbreken, verwantschap te vinden en kennis uit te wisselen. Het is wanneer wij collectief ademhalen, wanneer wij adem uitwisselen als een pluriforme gemeenschap van Monsters, dat verzet wortels krijgt. In het Engels heet een kudde Eenhoorns niet voor niets een Blessing of een Pride.  

[1] De 🦄-Emoji wordt gebruikt in dating-apps door biseksuele vrouwen die bereid zijn aan te sluiten bij een bestaand heteroseksueel stel. Wanneer een koppel op zoek is naar een dergelijke partner, zijn ze op “Eenhoornjacht”. Ze jagen een seksuele of romantische fantasie na die wordt voortgezet door de porno-industrie. Niet een echt person, maar een mythisch wezen dat bereid is om de fantasie van een ander te vervullen zonder behoefte aan wederzijdse afhankelijkheid.

[2] In het originele Japans heet dit karakter Shishi Kami. Shishi betekent hert, en Kami betekent iets tussen geest en god. Shishi Kami heeft verwantschap met het Animisme van de Shinto religie die in Japan alom vertegenwoordigd is, en waar ook het woord Kami vandaan komt. Hoewel Kami zich moeilijk vertaalt, voel ik dat het Engelse “Spirit” de lading sterker dekt dan het Nederlandse “god” of “geest”.

[3] De Organization Intersex International (O.I.I.) beschrijft de term intersekse als: “… een overkoepelende term die wordt gebruikt om een breed scala aan natuurlijke lichamelijke variaties te beschrijven. Intersekse personen worden geboren met geslachtskenmerken die tegelijkertijd vrouwelijk en mannelijk zijn, niet helemaal vrouwelijk of mannelijk, of noch vrouwelijk noch mannelijk. De geslachtskenmerken en lichamen van intersekse personen zijn gezonde variaties van de menselijke geslachten.”

[4] John Friedman, The monstrous races in medieval art and thought, 2000

[5] Getting Curious with Jonathan van Ness, Episode 3: Can We Say Bye-Bye to the Binary, 05:10, 2022