Hito Steyerl spant oneindige lussen tussen Kim Kardashian, dure sneakers, identiteitspolitiek en Donald Trump

Het zijn een aantal van de vele voorbeelden van misinformatie die social media-specialist Marieke Kuypers uitlicht op haar twitterkanaal. Kuypers heeft het druk in deze tijd omdat er constant oude of gefabriceerde beelden worden gedeeld van branden en oorlogen, én omdat echte oorlogsbeelden uit Oekraïne juist weer tot onecht worden bestempeld. Deze stroom aan desinformatie bewoog De Volkskrant ertoe hun lezers wat handvaten te bieden in de jungle die platforms als TikTok, Instagram en Twitter dezer dagen zijn (Dat artikel kun je hier lezen)

Wat echt is en wat niet ligt ook aan de basis van veel van het werk van kunstenaar met supersterrenstatus Hito Steyerl. Haar solotentoonstelling I Will Survive is nu te zien in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Het flinke aantal zalen geeft inzicht in het omvangrijke oeuvre van de hypergeëngageerde Duitse kunstenaar, ik besloot wat tunnelvisie toe te passen en me te verdiepen in één van de werken die het Stedelijk uitlicht, getiteld MISSION ACCOMPLISHED: BELANCIEGE (2019).
Het betreft een samenwerking van Steyerl, met de Georgische kunstenaar Giorgi Gago Gagoshidze en Bosnisch-Nederlandse kunstenaar Miloš Trakilović. Vergeef me, schrijven over het werk van Steyerl vereist nogal wat uitleg. Dit is geen werk dat de kijker zomaar en volledig onbevangen meevoert. Dit oeuvre bestaat allerminst uit zinnelijke videowerken die hun boodschap op sensorisch niveau overbrengen. Nee, dit zijn heel verstandelijke kunstwerken die onze ratio aanspreken, onze kennis van en ons blikveld op de grote politieke en culture thema’s van deze tijd verbreden. Ze nemen vaak de vorm van een lezing aan en worden even vaak vergezeld van een essay van de hand van Steyerl. Ik noemde haar niet voor niets hypergeëngageerd.

De video-installatie bestaat uit drie verticale, menshoge schermen die aan de rand van tribune staan, een structuur die is omkleed met Ikea-blauw velours. Het is een arena, waarin drie sprekers het publiek vanaf de schermen toespreken: Hito, Giorgi en Miloš speechen op TED Talk-achtige wijze en ontvouwen een samenzweerderige theorie die het succes van modemerk Balenciaga in verband brengt met het succes van Trump.
De eerste woorden worden onder het fluittoontje van Wind of Change van Scorpions uitgesproken door Trakilović: ‘Dertig jaar geleden viel de Berlijnse Muur. Of niet?’ Het wereldberoemde nummer van de West-Duitse band wordt vaker in verband gebracht met de val van de muur, en de revolutie van 1989, en duikt nog vaker op in de 47-minuut durende film. Het liedje is om nog een reden een zeer toepasselijke en humorvolle soundtrack voor dit videowerk: er ging een hardnekkig gerucht rond dat het nummer was geschreven door de CIA (dat overigens werd uitgeplozen in de podcast Wind of Change).
Vanaf dat startschot spannen de drie kunstenaars middels hun performatieve lezing een fijnmazig, complex en speculatief spinnenweb dat maar blijft uitdijen en de toeschouwer overtuigend loodst langs beelden van de oud-president van Georgië Mikheil Saakasjvili en zijn schoeisel, Kim Kardashian, Kanye West, Donald Trump, een Balenciaga modeshow en het Europese parlement in Straatsburg. Het geheel doet denken aan de kleurplaten met genummerde stippen waar we als kind lijnen tussen trokken zodat de afbeelding zich zou ontvouwen, met als groot en essentieel verschil dat deze nummertjes niet door ons maar door de drie kunstenaars met elkaar worden verbonden. Precies als een echte conspiracy theory.

Het videowerk verwijst zowel thematisch als vormelijk naar de infodemie waar we allemaal aan worden blootgesteld. De term is een samentrekking van de woorden informatie en pandemie, en werd rond 2013 door journalist en politicoloog David Rothkopf gemunt om een situatie te beschrijven waarin “een klein aantal feiten zich mengen met angst, speculatie en roddels, en worden versterkt en verspreid door wereldwijde, moderne informatietechnologieën en vervolgens invloed uitoefenen op economieën, politiek en veiligheid.” De term werd eerst in verband gebracht met de informatievoorziening rond de SARS-epidemie en dook sinds het begin van de COVID-uitbraak wederom op.
Er is kritiek op de term, omdat de ware en onware informatiestromen waar de hedendaagse mens aan wordt blootgesteld veel complexer en doelbewuster patronen kent dan de verspreiding van een virale ziekte, én omdat met de term voornamelijk werd verwezen naar samenzweerders en niet naar overheden en gezondheidsinstellingen die zich net zo goed schuldig maken aan het doelbewust delen van desinformatie.

Over die laatste, meer institutionele en dus meer invloedrijke en schadelijke vorm van misinformatie handelt MISSION ACCOMPLISHED: BELANCIEGE. Het woord siege betekent belegering, hier gebruikt om te verwijzen naar de geschiedenis van het Sovjet-regime en de overname van steden en regio’s die het op zijn naam heeft staan. Een geschiedenis waar meteen in die eerste zinnen over de Berlijnse muur aan wordt gerefereerd. Net als deze belegeringen eerder, betoogt het videowerk, worden we nu op grote schaal en zonder dat er oorlogen voor nodig zijn belegerd door sociale media, door de branding van grote merken, door identiteitspolitiek en hyperkapitalisme. Vandaar dat Balenciaga in deze film wordt verbasterd tot Balenciege.
De reden dat modehuis Balenciaga door Steyerl werd verbasterd en tot onderwerp van haar film werd gemaakt, vinden we bij Christopher Wiley, de Cambridge Analytica-klokkenluider die in een interview met modetijdschrift Dazed een parallel blootlegde tussen mode en politiek: “Politiek en mode gaan beiden over identiteit. Ze zijn allebei cyclisch van aard. In zowel politiek als mode is er sprake van verschillende esthetieken. En breder zijn beiden een product van onze cultuur. Je kunt politieke bewegingen zien als een modetrend – grote groepen mensen die plotseling overtuigd raken van een nieuw idee of concept.” (Dat interview lees je hier)
En, een ander belangrijke overeenkomst is dat zowel onze politieke voorkeuren als onze kledingsmaak worden beïnvloed door de algoritmen van sociale media. Identiteitspolitiek, zo betogen de drie sprekers, verdeelt ons én stimuleert ons om onze identiteiten bloot te geven op platforms als Instagram, Twitter en TikTok. Daar posten we uitgebreid over onze favoriete gerechten, uitgaansgelegenheden, opiniemakers, kunstwerken, films en televisieseries, modemerken en politieke partijen. Maar deze platforms worden natuurlijk niet alleen gevuld met onze voorkeuren, ze leven ook van de data die we naar hartenlust uit handen geven.
Zo kunnen aan de hand van het verzamelen van deze data, verkiezingsuitkomsten worden voorspeld en beïnvloed. Door op datatrends in te spelen kunnen politici, net als modemerken, op strategische wijze succesvol worden. Het gebeurt in ons land evengoed, en het zal ook niet snel verdwijnen, maar de verkiezing die Trump tot winnaar uitriep zal voorgoed het boegbeeld zijn van dit fenomeen. Kort na zijn overwinning in november van 2016 werd duidelijk dat op grote schaal nepinformatie was verspreid via Facebook door berichten als ‘De Paus steunt Trump’ en ‘Hillary Clinton verkocht wapens aan IS’. Juist deze onjuiste informatie bleek razend populair en bleek vaker te worden gedeeld dan berichten van Amerikaanse kranten en nieuwszenders (Lees hier het Buzzfeed-onderzoek). Tien maanden na de verkiezingen ontdekt Facebook bijna 500 nepaccounts die vanuit Rusland werden onderhouden en in de verkiezingsperiode zeker drieduizend politieke advertenties hebben verspreid (Cijfers van RTL-Nieuws). Tien miljoen Amerikanen blijken deze advertenties te hebben gezien, waardoor de kritiek op Facebook aanzwelt. De situatie blijkt nóg kwalijker als blijkt dat de privégegevens van 87 miljoen Facebook-gebruikers zijn misbruikt om hun stemgedrag met politieke advertenties te beïnvloed. Cambridge Analytica blijkt het bedrijf te zijn dat hier verantwoordelijk voor is, én werkzaam is voor het campagneteam van Trump.
En daar komt Cambridge Analytica-klokkenluider Christopher Wiley weer langs: “Donald Trump vertegenwoordigt niet zozeer een ideologie, maar eerder een esthetiek. Hij is de Uggs van het presidentschap, of de Crocs. Een uitgesproken lelijke stijl en ideologie die mensen aanspreekt.”
Deze gedachte werkt Steyerl verder uit door in haar MISSION ACCOMPLISHED: BELANCIEGE te verhalen over de campy en polariserende Balenciaga Crocs die de Georgische mode-ontwerper en creatief directeur Demna Gvasalia van het modehuis in het leven riep (inderdaad, even Georgisch als de oud-president Saakasjvili waar het videowerk mee opent). De eerste uitkomst van deze nog altijd voortdurende samenwerking tussen de twee ogenschijnlijk onverenigbare merken verscheen in 2017, en raakte al uitverkocht voordat ze de winkelschappen bereikten. Demna heeft altijd getuigt van een voorliefde voor populistische mode die zogenaamd goede en slechte smaak op subversieve wijze met elkaar versmelt en ook bij beroemdheden als Kanye West aftrek vindt. En zo is de cirkel, of beter gezegd de trend matrix, weer rond.

Over cirkels gesproken: de tribune waarop ik zat om de video’s te bekijken heeft Steyerl gemodelleerd naar het ontwerp van het Europese parlement in Straatsburg dat weer als inspiratiebron diende voor de Summer Spring 2020 show van Balenciaga in Parijs. In de film wordt toegelicht dat deze drie bouwwerken zijn gebaseerd op eenzelfde basisvorm: de möbiusband. Een ruimtelijk figuur dat uit één vlak bestaat maar drie dimensies kan aannemen. Dat klinkt ingewikkelder dan het is, een eenvoudig voorbeeld van deze vorm kun je zelf maken door een strook papier te pakken, de uiteinden bij elkaar te brengen, één van de twee uiteinden een halve slag te draaien alvorens ze aan elkaar te plakken. Steyerl maakt van deze vorm een metafoor voor autocratische regimes, want de vorm is eenzijdig, circulair en dus oneindig, kent geen buiten- of binnenkant, heeft van bovenaf gezien geen hiërarchie (want lijkt dan plat) maar van dichtbij wordt duidelijk dat er wel degelijk sprake is van een rangorde.
Het is precies deze meerlaagse en dubieuze eigenschappen die in vrijwel alle werken van Steyerl opduiken. Want hoe stellig en droog de boodschap soms ook wordt gebracht, er blijft altijd iets te raden over, er is altijd een element dat zichzelf in de staart bijt. In MISSION ACCOMPLISHED: BELANCIEGE gebeurt dat ogenschijnlijk op een ondubbelzinnig letterlijke manier die de toeschouwer boven alles stimuleert niets maar dan ook niets voor lief te nemen. Als alle lagen van post-waarheid worden afgepeld, lijkt het werk te willen zeggen, kunnen we alleen nog vertrouwen op de waarheid die kunst ons voorschotelt.