Het ziekenhuis als museum van het leven – over verhalen en kunstwerken uit de wachtkamer

Al jaren zwerf ik maandelijks door de eindeloze gangen van het AMC. Van de wanden gevuld met kunstwerken, het ‘marktplein’ over, met de Albert Heijn en koffieplekken. In de afgelopen jaren hebben broodjes kroket en kaasbroodjes plaatsgemaakt voor glutenvrije wraps en salades. Maar de kunst weet me altijd een subtiele houvast te bieden in het emotiemoeras van het ziekenhuis. Ik vind rust te midden van de hectiek, de duizenden verhalen, de geboorte en de dood op loopafstand en de veelheid aan mensen die er komen. Het ziekenhuis als museum van het leven.

Het ziekenhuis als geruststelling. Want niets zo zeker als dat we er allemaal ooit belanden. Omdat je zelf ziek bent, of als ouder, als naaste, kind of partner. Ook mensen die doorgaans met een grote boog om een museum of galerie heen lopen, komen in het ziekenhuis in aanraking met kunst.  hebben tientallen ziekenhuizen zoals het Amsterdam UMC, het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis, het LUMC in Leiden, UMC Utrecht, Maasstadziekenhuis in Rotterdam, het Beatrixziekenhuis in Gorinchem, het UMCG in Groningen en het Radboud in Nijmegen zelfs een eigen kunstcollectie en curatoren in dienst.

In 2015 zei kunsthistoricus Arnold Witte hierover in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde: ‘De relatie tussen kunst en zorg is ontstaan in de jaren 50 met de percentageregeling; 1-2% van de bouwsom van openbare gebouwen moest aan kunst worden besteed. Niet omdat dat goed was voor de genezing, maar als goedmakertje van de staat aan het adres van de kunstenaars die in het verzet gezeten hadden. De staat werd mecenas. Het ging vooral om monumentale, nagelvaste kunst. Ook in de jaren 80 en 90 werd de introductie van kunst in ziekenhuizen niet gelegitimeerd door gezondheidsclaims, maar werd kunst verzameld en tentoongesteld omwille van de kunst zelf.’ Verschillende regelingen en fondsen hielden zich in die tijd specifiek bezig met kunst in zorginstellingen, zoals Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) en de BKR-regeling, vanuit de toen geldende ideologie dat cultuur de mens kan verheffen. Tom van Gestel schreef in ‘Kunst als medicijn’ (2009): ‘Volgens de percentageregeling van de rijksoverheid uit 1951 werd een percentage van de bouwsom van nieuwbouw, verbouw of koop van een gebouw in beheer van de Rijksgebouwendienst gereserveerd voor kunst in de publieke ruimte, mits de bouwsom meer dan 1 miljoen euro bedroeg. Het kunstbudget kon voor zowel autonome kunst als in de architectuur geïntegreerde kunst bestemd worden. Gelijksoortige percentage-regelingen zijn later door gemeenten geïnitieerd. In 1984, toen welzijn, volksgezondheid en cultuur onder hetzelfde ministerie vielen, kwam er een percentage regeling speciaal voor zorginstellingen; zij kregen een bepaald bedrag boven op de bouwsom om te besteden aan kunst. Hetzelfde bedrag werd bijgelegd door Praktijkbureau Beeldende Kunstopdrachten.’
In 2006 verviel deze regeling en in 1992 was de de BKR-regeling ook al opgeheven, waardoor de overvolle gemeente- en museumdepots kunstwerken kwijt moesten, en zo vulden de ziekenhuisdepots zich met allerlei soorten kunst en bouwden de collecties steeds verder uit. Indrukwekkende collecties bovendien, dat bleek maar weer eens toen het Amsterdamse Slotervaartziekenhuis in 2019 failliet ging. De gemeente eiste vijftien kunstwerken uit de failliete boedel op, waaronder een uniek glaswerk van Karel Appel waarvan de geschatte waarde drie miljoen euro bedroeg.

Maar niet alle werken zijn geschikt voor het ziekenhuis. Er is een dunne scheidslijn tussen kunst die verwondert en kalmeert en kunst die kwetst en alarmeert. De werken die in ziekenhuizen hangen en staan, moeten ook vooral prettig zijn om naar te kijken. Niet te conceptueel. Een ziekenhuis in Brabant schijnt ooit de gehele collectie abstracte kunst in de kelder te hebben gezet omdat de patiënten er boos en agressief van werden. ‘Natuurlijk houden wij er rekening mee welke werken wij waar ophangen’, aldus Sabrina Kamstra, curator en hoofd kunstzaken van het AMC, in een interview met Het Parool. ‘Maar dat is vooral een kwestie van logisch nadenken. Waar patiënten depressief van worden, daar word je zelf waarschijnlijk ook depressief van als je het thuis boven de bank hangt.’ Het prachtige Daybed van de Duitse kunstenaar Alexandra Leykauf maakt me in ieder geval allesbehalve depressief, eerder licht nostalgisch naar een tijd die ik nooit meemaakte. Het is een enorme, opgeblazen, oude foto waarop een bed met een sprei te zien is. De diepe donkere kleuren blijkt de kunstenaar zelf met de hand te hebben ingekleurd. Kunst is geen medicijn maar kan wel kan dienen tot wezenlijke verlichting, merk ik zelf elke keer weer als ik in de wachtkamer zit. Naast een brommend koffieapparaat en in mijn ooghoek altijd weer een werk met toegang tot een nieuwe wereld.

Ziek zijn betekent vooral veel en vaak in wachtkamers zitten. In ruimtes met folders over aanpassingen van levensstijlen en weekbladen met doorzonlevens. Ondanks de frisse en bemoedigende kleuren van de muren zijn het geladen en beladen ruimtes, waaruit je niet kunt ontsnappen. De wereld buiten wacht wel. Die wereld rent wel, de kranten worden toch wel gedrukt, boodschappen gedaan, kinderen van school gehaald, in files gevloekt, vergaderingen uitgezeten, uitkeringen aangevraagd, ruzies beslecht en feesten gevierd. Maar in de wachtkamer bestaat die wereld niet. De wachtkamer is een maas van overgang, tussen buiten en binnen. Je weet niet hoe lang je er nog zit, hoe vaak je daar gaat zitten en wanneer je weer weg kunt. Hoe lang voordat het beter gaat, dat je weg mag om nooit meer terug te komen? Hoe lang voordat je dag wordt ingedeeld en bepaald door medicijnen in plastic vakjes, spuiten in plastic zakjes en het schema van de arts de dagindeling bepaalt en de vraag wanneer je weer naar huis mag. Niemand is op de plaats van bestemming. Iedereen probeert zich zo beige mogelijk te gedragen zodat de overgang tussen de binnen- en de buitenwereld zo soepel mogelijk verloopt. Niet opvallen en weer door. Niet te blij of te verdrietig. Dat doe je pas weer buiten, of desnoods in de parkeergarage.

In die tussenruimte is plek voor kunst, voor andere gedachten en verwondering. Ik voel me minder alleen, minder verloren tussen de borden, witte muren en koffiezetapparaten. Als ik de apotheek uitloop hangt het prachtige werk van Jennifer Tee aan de rechterkant. Het werk, gebaseerd op ceremoniële doeken uit Sumatra waarop ‘Tampan Mirrored Figures’ te zien zijn, zijn gevuld met mozaïeken van tulpenblaadjes. Het geheel verbeeldt een reis van zielen op weg naar nieuwe levens of naar het hiernamaals. Ik denk aan het Indonesië van mijn opa, mijn eigen reizen en de wegen naar de dood. Het voelt alsof een deel van mij ook in het werk aanwezig mag zijn.

Er loopt een mevrouw langs met een vliegtuigtrolley vol drankjes. Het zwierig wiebelende karretje laveert tussen stoelen, banken en benen, daarbij werelden en mensen aan elkaar vlechtend. De dynamiek op de zitplaatsen is vergelijkbaar met die van het openbaar vervoer. We willen privacy, voor ons gesprek, onze emoties en ruimte. We hopen dat er niemand naast ons komt zitten, maar het moment van het opgeven van de plek naast je komt onherroepelijk dichterbij.
Na een paar minuten is de driezitsbank waarop ik zit vol, drie paar billen plakken dicht op elkaar.
‘Wilt u iets drinken?’
‘Wilt u iets drinken?’
‘Pap!!!’ terwijl ze geërgerd zijn mond afveegt met een servet schudt de dochter haar hoofd. De vrouw met de rollator op de bank tegenover mij zie ik elke keer als ik er ben (of we hebben altijd en toevallig een afspraak vlak na elkaar).
‘Meneer Bakker?’
De knappe vader met baby op de stoel naast mij is aan de beurt.
‘Wilt u iets drinken?’
Ik wil een glaasje limonade.
‘Nou mevrouw, dat kan niet. Ik heb alleen sangria.’
Ze lacht hard om haar eigen grap. Roert door de limonade met citroenen en overhandigt me het lichtroze water. De smaak van zomer in de achtertuin, van chemische aardbeien en een plastic zwembadje dat tegen m’n zevenjarige botten schuurt.
‘Wilt u iets drinken?’
‘Nee dank u, ik heb een vochtbeperking’ mompelt de vrouw tegenover mij.
Zo leer je nog eens wat.

In de hoek van de wachtkamer staat een kunstwerk van Vika Mitrichenka: Trophy Cups (2012), lees ik later op het bordje. Een verzameling porseleinen trofeeën die de kunstenaar aan haar vader opdroeg, een bevlogen sportman wiens leven anders liep dan hij had gehoopt doordat hij ziek werd. Op de trofeeën staan teksten voor haar vader, de dingen waar ze hem dankbaar voor is, zoals: ‘For giving lectures on the history of art to his bedside neighbours in the hospital during the rehabilitation after a heart attack’. Een moeder en dochter kijken er samen naar. De moeder beweegt de pink van haar rechterhand in een slingerende beweging over haar uitgestrekte, vlakke linkerhandpalm. Dit is kunst, vertelt ze aan haar dochter die niet kan horen. Het persoonlijke is altijd politiek, leerde het feminisme ons al. Dus daar zitten we dan, in het doolhof dat een doel op zich is geworden. Tussen urine en ontsmettingsmiddel, de horenden en de doven. Deze drijvende gemeenschap zonder relaties die samen een individuele ervaring delen. Excellerend in dobberen.