Het verhaal van de rivier – met antropoloog Wim Peumans naar Mark Dions Tree of Life aan de Maas

Als we Herbricht binnenrijden, passeren we een boerderij en een gesloten café. Zodra we het kunstwerk hebben gevonden, nemen we een moment om het op ons in te laten werken. Tree of Life bestaat uit een boomachtige figuur van meerdere meters hoog, waarvan de bovenkant stomp is en de takken afgehakt zijn. In die takken hangen verschillende nagemaakte dieren. Op het informatiebord dat een paar meter van Tree of Life staat, wordt het werk beschreven als ‘een reis door het heden, het verleden en de toekomst van de Maasvallei’.

‘Het is een kunstwerk dat mij meteen aanspreekt’, zegt Wim over zijn eerste indrukken. ‘Ik houd van hoe de kunstenaar ecologie en geschiedenis met elkaar vermengt.’ Dat mag geen verrassing zijn: waar Wim zich eerder als antropoloog heeft gericht op het lief en leed van lhbt-moslims, zoals in zijn proefschrift en in zijn boek Habibi (2021), is hij nu bezig aan zijn vijfde boek, de eerste literaire biografie van de Maas. Wim en ik lopen om Tree of Life heen, we kijken een beetje rond. Het kunstwerk staat op een terp, vanwaar we Herbricht zien liggen en de Maas zien stromen. We voeren een gesprek dat verschillende kanten op gaat, van het kunstwerk zelf naar de Maasvallei waarin het werk zich bevindt. Hoe verhoudt het kunstwerk zich tot deze omgeving?

We werpen onze blikken omhoog, de boom in. We proberen de verschillende dieren uit deze levensboom te herkennen. Om een van de takken krioelt een lange, grote regenworm. Een ander voorbeeld is een bok met een kelk in de bek, die verwijst naar eeuwenoude volksverhalen over de bokkenrijders. Wim herkent de Mosasaurus, een uitgestorven roofdier waarvan een skelet in de omgeving van Maastricht is gevonden. Het lijken allemaal dieren te zijn die in de Maasvallei leven, die hier lang geleden geleefd hebben, of die in bepaalde mythes voorkomen die in verband zijn gebracht met de rivier.

Verhalen rond mythische wezens rond de Maas is Wim ook vaak tegengekomen in zijn onderzoek. Een spannend voorbeeld dat hij noemt is de Mahwot, een mythische hagedis waar in de negentiende eeuw nog verhalen over de ronde deden. Het was ‘zo groot als een kalf’ en kroop ‘van de Franse Maas in Revin tot in Luik over de bodem, en die sleurde dus mensen eigenlijk naar de diepte om op te eten. Dat was zo’n beetje een verhaal om kinderen bang te maken, zodat ze niet aan de rand van de rivier gingen staan. Of om ze zich ervan bewust te maken dat dat water ook gevaarlijke kanten heeft, dat ze daarin kunnen verdrinken.’

Als antropoloog merkt Wim dat water een belangrijke rol speelt in mythes, omdat het van onmisbaar belang is om te leven. ‘Als we die mythes in stand houden, als mensen bronnen en rivieren in verband brengen met bepaalde wezens, gaan we dan meer respectvol om met de rivier?’ Een ander voorbeeld dat hij noemt is de Ganges, die zowel hindoes en boeddhisten behandelen als een heilige rivier. Hierbij plaatst Wim ook een kanttekening: de Ganges is ook een van de meest vervuilde rivieren ter wereld. ‘Ik weet niet of het voldoende is om die mythes in stand te houden. Toch denk ik dat die betovering van het landschap een meerwaarde heeft.’

Als antropoloog weet Wim nog meer van zulke verhalen te vertellen over de Maas of andere rivieren. Het is evident dat hij zich al jaren in dit onderwerp verdiept. Als kunsthistoricus kan ik het niet laten mijn blik weer op het kunstwerk te werpen. Naast de dieren beginnen mij andere elementen op te vallen: een bijl die boven in de boomstam is blijven steken, een schaar die aan een van de takken hangt. 

Een schaar kan men bijvoorbeeld gebruiken om een heg te snoeien, een bijl om een boom om te hakken. Het zijn objecten die zouden kunnen wijzen op de manier waarop mensen met de natuur omgaan. Dit is een terugkerend thema in het oeuvre van de Amerikaanse kunstenaar Mark Dion. Voor een tentoonstelling in Sittard enkele jaren geleden plaatste Dion bijvoorbeeld een skelet in een vitrine, met op de bodem van deze vitrine een laag menselijk afval. Een websitepagina gewijd aan Tree of Life benoemt dat Mark Dion ‘kritisch’ kijkt ‘naar ons begrip van de natuur en de geschiedenis’.

Wim, ook best kritisch, noemt de Tree of Life een ‘Frankenstein-boom’. Eerst vond hij het vreemd: waarom is de boom zo artificieel? Bij nader inzien blijkt het voor hem echter een treffende metafoor. Wim weet dat de rivier zoals we die langs ons zien stromen, de afgelopen tweehonderd jaar drastisch veranderd is. ‘Op heel veel plekken kan die niet meer doen wat een rivier zou moeten doen, denk aan erosie, meanders vormen, zich verleggen…’ Hij vertelt dat in de negentiende en twintigste eeuw de rivier is ‘genormaliseerd’, zoals dat heet. Zo zijn ooibossen in de uiterwaarden omgekapt, of meanders afgesneden om het traject voor scheepvaart in te korten. ‘Overal werd heel fel aan de rivier gesleuteld op een schaal die nog nooit eerder in de geschiedenis was gebeurd.’

Dit is een proces dat nog steeds tot op zekere hoogte doorloopt, en waar het kunstwerk zelf ook de neerslag van vormt. Herbricht ligt op een overstromingsgevoelige plek, waardoor het gehucht eigenlijk niet meer bewoonbaar is. Na de dramatische overstroming in de zomer van 2021 zijn er nog maar twee inwoners overgebleven. Er zullen geen nieuwe meer bij komen. De plek zal een andere bestemming toebedeeld moeten krijgen. Tree of Life maakt onderdeel uit van het project Kunst aan de Maas, in het kader waarvan ook andere werken rondom de rivier zijn geplaatst. Het project wordt ondersteund door Z33 – Huis voor Actuele Kunst, Design en Architectuur in Hasselt, maar ook vanuit lokale en Vlaamse overheden. Wim en ik zijn maar een van de velen die, mede dankzij dit kunstwerk, als toerist de Maasvallei bezichtigen. 

Zo’n toeristisch bezoek aan een kunstwerk is natuurlijk een stuk minder vervuilend voor de natuur dan grootschalige industrie of woonbouw. Als bezoekers aan de Maasvallei proberen Wim en ik ons alsnog bewust te zijn van onze omgang met de natuur. ‘Wat kan ik doen als schrijver aan de klimaatcrisis?’, vroeg Wim zich af toen hij begon aan zijn project. Hij is geïnspireerd door de Amerikaanse bioloog Robin Wall Kimmerer, die schrijven ziet als een manier waarop mensen hun wederkerigheid met de natuur kunnen uitdrukken. Wim is al goed onderweg: hij heeft recent een periode als writer-in-residence afgerond bij de Jan van Eyck Academie in Maastricht. De publicatie van zijn boek over de Maas staat voor volgend najaar gepland. ‘In mijn boek vertel ik het verhaal van de rivier en hoe de rivier verbonden is met mensen, planten en dieren, doorheen de geschiedenis en vandaag de dag.’

Vertelt Mark Dions Tree of Life, net als het boek van Wim, ook het verhaal van deze rivier? Na mijn bezoek met Wim aan dit kunstwerk aan de Maas zou ik zeggen van wel. We herkennen namelijk in het kunstwerk dieren uit het verre verleden van deze rivier, of worden aan het denken gebracht over mythische wezens die in de Maas zouden leven. Deze mythes kunnen mensen helpen om de rivier met respect te behandelen. Tegelijkertijd zien we in de boom een schaar hangen, een bijl erin steken. Wim weet het goed te duiden als een ‘Frankenstein-boom’, die wellicht een metafoor zou kunnen zijn voor de complexe wijze waarop de moderne mens de rivier naar de eigen hand probeert te zetten. Het is precies dit getouwtrek tussen het water, de dieren die hier leven, en de mensen die hier komen, die zowel Tree of Life als zijn omgeving zo fascinerend maken. ‘Wat ik toch het mooie aan die boom vind’, concludeert Wim, ‘is dat die bijdraagt om ons bewust te worden van ecologie, geschiedenis en mythes.’ 

Als Wim en ik op het punt staan terug te gaan, breekt de zon door. We fietsen nietsvermoedend richting de stad als we opeens een vos over het fietspad zien lopen. Het dier staat heel eventjes stil, kijkt ons recht in de ogen aan. Wim weet nog net een video te maken op zijn telefoon. We stappen af, blijven stilstaan bij de bosjes in de hoop nog een glimp op te vangen. Het blijkt tevergeefs: de vos lijkt verdwenen.