Het tijdperk van de handzeep
De zomer is het uitgelezen moment voor reflectie. En dus kijken we terug op het afgelopen half jaar, en selecteren we de stukken die het (her)lezen waard zijn.
Wie in de afgelopen achttien maanden naar een willekeurige corona-persconferentie keek, werd om de oren geslagen met beeldspraak die suggereerde dat het wassen van de handen evenveel moed vergt als dienen in het leger. Zorgmedewerkers staan in de frontlinie, de Franse president Macron riep een oorlog uit tegen het virus en wereldwijd verslaan we een gezamenlijke vijand door onze handen stuk te wassen. Bacillen en hun tegenhanger zeep blijken rijkelijk tot de verbeelding te spreken. Wat kunnen we leren van de beeldcultuur die door de jaren heen ontstaan is rond zeepproducten?
In een essay genaamd Soap-Powders and Detergents in het in 1957 gebundelde Mythologies, reflecteert de Franse literatuurcriticus Roland Barthes op de betekenislagen die onder de oppervlakte van zeepreclames schuilgaan. In dit essay vergelijkt hij het verschil in visuele betekenisgeving tussen bleekmiddel, waspoeder en badschuim. Het bleekmiddel is agressief, gewelddadig zelfs: het rekent genadeloos af met vuil. Niet voor niets staan er alarmerende logo’s op de fles, die de gebruiker waarschuwen voor zijn eigen gezondheid. Wie dit middel gebruikt zet zijn eigen welzijn op het spel in de strijd tegen het vuil. Maar zoals in echte oorlogen, verslaat het ongenadige bleekmiddel niet alleen de slechteriken, maar schakelt het ook de onschuldigen uit. Liever vereenzelvigen we ons daarom volgens Barthes met het rechtvaardige waspoeder, dat al in reclamespots uit de jaren ’50 als een politieagent het kwade vuil verdrijft en daarmee het overhemd weet te redden. Toch gebruiken we van alle zeepproducten het liefst badschuim. In de beeldtaal rond badschuim gaat het minder over hygiëne en meer over luxe: het personage dat in een film in een schuimbad ligt is altijd rijk, succesvol of mooi. In reclames wordt het gebruik van schuim gerelateerd aan het nemen van tijd voor jezelf, een bijna spirituele ervaring.
Zeep verkoopt een belofte van veiligheid, verwijdert vijandige ziekteverwekkers en spoelt ze door het afvoerputje naar het riool; richting de duistere onderwereld waar ze thuishoren.
In het Koninkrijk der Schoonmaakmiddelen spande het badschuim decennialang de kroon, tot corona aan de horizon verscheen. Producten die jarenlang succesvol geassocieerd werden met verwennerij verdwenen naar de achtergrond. Een levensgevaarlijk virus versla je niet met lavendelschuim, hier bleek agressiever materiaal nodig. De minister-president droeg het volk op de handen stuk te wassen. Bruce Nauman’s videowerken Washing Hands (Ab)Normal uit 1996 leken niet langer te gaan over een manische individu, maar over wereldwijd uitgebroken paniek.
Gober’s vlekkeloze, maar onbruikbare wastafels belichamen het vooroordeel dat goede hygiëne garant staat voor een gezond lichaam.
De beeldtaal rond een steriele wastafel of een vers stuk zeep staat lijnrecht tegenover de beeldtaal die met ziekte in verband wordt gebracht. Vies, wordt in de (kunst)geschiedenis vaak verbonden aan het enge, vreemde, zondige, vijandige en bedreigende. Schoon, daarentegen, refereert aan het reine, pure, mooie en het maagdelijke. Zeep verkoopt een belofte van veiligheid, verwijdert vijandige ziekteverwekkers en spoelt ze door het afvoerputje naar het riool; richting de duistere onderwereld waar ze thuishoren.
Kunstenaar Robert Gober raakte geobsedeerd door wastafels en afvoerputjes toen hij in de jaren 80 verschillende vrienden en kennissen aan aids verloor. Een wastafel voert afvalstoffen af zoals een gezond immuunsysteem dat ook doet. Maar de wastafel suggereert ook dat de ziekte voorkomen kan worden door goede hygiëne, een hardnekkig vooroordeel dat zijn oorsprong kent uit de tijd waarin er nog weinig bekend was over hiv en aids. Gober had in die tijd het gevoel constant zijn handen te moeten wassen om niet besmet te raken. Terwijl hiv in de jaren ’80 Gober’s New York in haar greep had, vervaardigde hij meer dan vijftig wasbaksculpturen.
De blinkend schone gootstenen nodigen uit om je aan te wassen, maar zijn pertinent buiten gebruik. Niet in de laatste plaats omdat een kraan afwezig is, in plaats daarvan prijken er twee gaten boven de wasbak die de toeschouwer als holle ogen aankijken. Maar was er wel een kraan en stromend water, zou de wastafel bij gebruik als een kaartenhuis in één storten, want hoewel zijn sculpturen er op het eerste gezicht uitzien als ready mades, maakte Gober de wastafels zelf voornamelijk van gips – een materiaal dat slap, bijna vloeibaar wordt wanneer het met water in aanraking komt. Gober’s vlekkeloze, maar onbruikbare wastafels belichamen het vooroordeel dat goede hygiëne garant staat voor een gezond lichaam.
Het werk ging pas viraal toen COVID-19 tot een pandemie uitgroeide en er een wereldwijde run leek te zijn op desinfecteergel.
Kunstenaar Chloe Wise liet zich inspireren door de teksten van Barthes voor haar olieverfschilderijen uit de serie Not That We Don’t uit 2019. Zij ziet een verwantschap tussen smetvrees en xenofobie, die pijnlijk duidelijk werd in het Amerika van 2020. In 1918 zorgde de term Spaanse Griep voor discriminatie jegens Spanjaarden; de originele term voor aids, Gay Related Immune Deficiency, veroorzaakte een toename in geweld tegen homoseksuele mannen en in 2020 creëerde Donald Trump een onveilige situatie voor Chinese Amerikanen door COVID-19 het China Virus te noemen. Hiermee transformeerde Trump de angst voor een onbekend virus tot een angst voor ‘vreemdelingen,’ die volgens hem de oorzaak van de crisis vormen.
Wise’s werk Tormentedly Untainted is met olieverf geschilderd in klassieke stijl, maar beeldt een modern tafereel af. Eén persoon, die grotendeels buiten het kader van het doek valt, houdt met de ene hand een fles desinfecteergel vast en schuift met de andere in de hand van een jonge man, die de toeschouwer met een ongemakkelijke blik aankijkt. Het werk had een reclamebeeld van desinfecteergigant Purell ten tijde van de corona-uitbraak kunnen zijn. Of het had een prachtig campagnebeeld voor de presidentscampagne van Bernie Sanders kunnen zijn, wiens overwegend jonge aanhang (waaronder Wise zelf) zich genoodzaakt voelen maatregelen te nemen tegen het coronavirus én tegen het racisme dat het land parten speelt. De jongen die je vanaf het doek aankijkt lijkt te willen zeggen dat wie zijn handen desinfecteert (met Purell) bijdraagt aan een inclusiever Verenigde Staten. Wise schilderde dit werk echter al in 2019 als een metafoor voor het xenofobe Amerika. In een tijd waarin George Floyd nog geen wereldberoemde naam was, waarin niemand ooit het woord China Virus had uitgesproken. Het werk ging pas viraal toen COVID-19 tot een pandemie uitgroeide en er een wereldwijde run leek te zijn op desinfecteergel.
Toen basale producten als desinfecteergel, wc-papier en paracetamol vorig jaar even de status van exclusief luxeproduct verkregen, stuitte ik op een nogal zorgwekkende Marktplaatsadvertentie voor handzeep. Eén voor de prijs van vier, met in de beschrijving: “Alleen als je gezond ben. Geen zieke mensen voor me deur.” Onbedoeld vatte deze persoon een tijdsgeest samen waarin de angst voor een onbekend virus gepaard gaat met een ieder-voor-zich-mentaliteit en, gezien het virus van mens op mens overdraagbaar is, een wantrouwen voor de onbekende medemens. Laten we hopen dat tegen de tijd dat corona min of meer weggevaccineerd is, ook hygiëne minder belangrijk wordt – met name de psychologische hygiëne die Barthes beschreef. Ik kijk uit naar een tijd waarin we minder vies zijn van elkaar en waarin hygiëne geen connotatie heeft met afstand houden en mogelijke ziekteverwekkers te lijf gaan met agressieve handgel, maar van zacht doucheschuim en schoongewassen lakens.
Van alle zintuigen teleporteert de reuk ons het beste naar een oude herinnering of een verre bestemming. Met name de geur van schoonmaakmiddelen heeft de gave om nostalgische gevoelens van geborgenheid op te roepen. Zo brengt alleen de geur van groene zeep mij terug naar de keukentafel van mijn oma en bij het ruiken van schoonmaakazijn zie ik voor me hoe mijn moeder de ramen zeemt in de jaren negentig.
Voor Kevin Osepa is het een fles Discilin, die hem niet alleen terug in de tijd stuurt, maar ook naar zijn geboortegrond. Het schoonmaakmiddel wordt geproduceerd op zijn Curaçao en staat afgebeeld op een stilleven dat onderdeel is van zijn fotoserie Mester Blousé, waar hij in 2017 mee afstudeerde aan de HKU.
De fles staat op een bloembed geplaatst op het aanrecht, naast de fles brandt een kaars, op de achtergrond overspoelt een zeepwolk de wasbak. Mensen buiten het Caraïbisch gebied zullen in de foto een vreemd huishoudelijk tafereel zien of een katholiek altaar voor een fles allesreiniger. Voor Osepa, en met hem vele Curaçaoënaars, heeft het schoonmaakmiddel een diepere betekenis. Discilin maakt onderdeel uit van generaties oude spirituele rituelen, die ten tijde van de Nederlandse koloniale overheersing in het geheim werden uitgevoerd en welke nog steeds deel uitmaken van het dagelijks leven van veel inwoners van het Caraïbisch gebied. Hetzelfde geldt voor de kleur blauw, die in verschillende gedaanten in de serie voorkomt en refereert aan het blauwsel waarmee moeders hun kinderen wassen om ze te beschermen tegen het boze oog. Door tastbare en schijnbaar alledaagse voorwerpen als een fles Discilin of een tablet blauwsel te introduceren in zijn fotografie lukte het Osepa een gevoel van geborgenheid te creëren op een plek die zo ver ligt van zijn geboortegrond.
Er is een breed spectrum aan schoonmaakmiddelen en een breder spectrum aan symbolische connotaties die ermee gepaard gaan. Sommige connotaties zijn gekapitaliseerd, zoals het luxe ‘momentje voor jezelf’ van het badschuim, andere zijn maatschappijkritisch, zoals de connotatie van vreemdelingenhaat die Wise heeft bij smetvrees. Sommige mensen gaan terug in de tijd bij het ruiken van groene zeep, anderen zijn weer op hun geboortegrond bij het zien van een fles Discilin. Wellicht komt er een moment dat er één specifieke geur is die wereldwijd dezelfde herinnering oproept: de naar alcohol geurende desinfectant, die herinnert aan een tijd die godzijdank voorbij is.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl