Het terugkerende imperiale monster – de historische oervader als nationalistisch wapen voor Poetin en Hitler

Voor zover ik weet, is in de literatuur geen vergelijking gemaakt tussen de wijze waarop beide dictators de voornoemde historische figuren als propagandamiddel gebruikten. Wel is er aandacht geweest voor de overeenkomsten tussen de aanvang van de Tweede Wereldoorlog en die van de oorlog tegen Oekraïne.^[1] Aan de vooravond van de oorlog annexeerde Hitler na Oostenrijk in de zogenoemde Anschluss in 1938 een deel van Tsjecho-Slowakije, Sudetenland genaamd. De voornaamste reden die hij hiervoor aanvoerde was om de etnische Duitsers te beschermen. Hitler zag Sudetenland als onderdeel van een toekomstig groot Duits rijk – das Großdeutsche Reich – waar alle Duitstalige gebieden zouden toebehoren. Hij liet zich hiervoor onder meer inspireren door het middeleeuwse Heilige Roomse Rijk.^[2] Na Sudetenland veroverde Hitler een jaar later – tegen de afspraken in – heel Tsjecho-Slowakije.

Ook Poetin nam met inname van de Krim in 2014 eerst een deel van een land in voordat het helemaal werd aangevallen in 2022. En zoals Hitler de bescherming van etnische Duitsers als reden aandroeg voor de inname van Sudetenland, voerde Poetin de bescherming van etnische Russen als argument aan voor de verovering van de Krim. Bovendien kwam hij ook met de – naar later bleek – valse belofte niet verder te gaan. Daarnaast beriep hij zich, evenals Hitler had gedaan voor Sudetenland, op historische gronden ter rechtvaardiging van de inname van de Krim. 

De Krim gaat terug op het middeleeuwse Kievse Rijk. Dit was een losse politieke federatie in het huidige Wit-Rusland, Oekraïne en een deel van Rusland, met Kiev als belangrijkste machtsbasis. Het historische gegeven dat de heerser van dit rijk – de heidense Vladimir de Grote, zetelend in Kiev – zich in 988 op de Krim tot het orthodoxe geloof liet dopen maakt het gebied voor Poetin uiterst belangrijk. In zijn jaarlijkse presidentiële toespraak in 2014 voor de Federale Vergadering na de verovering van de Krim ging hij hierop in. Hij verkondigde dat met de doop van Vladimir de Russen, Wit-Russen en Oekraïners een onafscheidelijke spirituele eenheid waren geworden.^[3]

Maar dat was nog niet alles. Hij verbond hieraan de totstandkoming van de Russische natie en de gecentraliseerde Russische staat, terwijl het Kievse Rijk in de jaren 1237-1240 door een invasie van Mongolen uiteen viel. Ook was het Kievse Rijk een losse federatie van vorstendommen geweest die vrij zelfstandig van elkaar opereerden. Buiten Kiev was het gezag van de grootvorst over deze vorstendommen beperkt.^[4] 

Na de Mongoolse invasie maakten de gebieden die later Oekraïne en Rusland zijn gaan heten beide een andere ontwikkeling door. Het gebied rondom Moskou – het vorstendom Moskovië – groeide uit tot het Russische tsaardom en ging later over in het Russische Rijk. Omdat de leiders hiervan zich als de rechtmatige opvolgers van de Kievse vorsten beschouwden, hebben ze altijd geaasd op de gebieden die later Oekraïne zijn gaan heten.^[5] 

Dit ‘Oekraïense’ deel kende gedurende bepaalde perioden een zekere zelfstandigheid, zoals de eind 17de-eeuwse Kozakkenstaat met democratische elementen. Maar meestal stond dit deel onder controle van concurrerende mogendheden, zoals het Poolse-Litouwse gemenebest en het Russische tsaardom. Via Polen kwam het deel in aanraking met Europese stromingen als het humanisme. Uiteindelijk werd Oekraïne eind 18de eeuw voor het grootste gedeelte definitief geabsorbeerd door het Russische Rijk, dat in 1917 tijdens de Russische Revolutie viel. Het Rijksgebied ging vervolgens over in de Sovjet-Unie, waarvan Oekraïne een republiek werd. Bij de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 werd Oekraïne onafhankelijk.

Poetin ervoer het uiteenvallen van Sovjet-Unie als traumatisch. Hij omschreef het als ‘een grote geopolitieke ramp’.^[6] Rusland moest hierna op zoek naar een nieuwe identiteit, wat historicus Serhi Plokhy de grote Russische vraag noemt.^[7] Volgens historicus Sean Griffin beantwoordde Poetin deze vraag met het orthodoxe Kievse Rijk waarvan Vladimir de Grote de stamvader is.^[8] Het idee kreeg zijn belichaming met standbeelden van Vladimir de Grote verspreid over vijftien Russische steden met als summum het enorme monument dat in 2016 nabij het Kremlin werd opgericht: ‘[…] the monument for Prince Vladimir represents nothing less than the culmination of a 25-year-long search for a new Post-Soviet political identity. It symbolizes the triumph of a renascent Russian political mythology – the mythology of Rus – .’^[9]

Hitler ervoer de val van het Duitse Keizerrijk eveneens als traumatisch. Hij vond voor het oplappen van de gebutste Duitse identiteit een historische stamvader in de persoon van Hermann der Cherusker. Hermann – oorspronkelijk Arminius geheten – was de Germaanse held die met een verbond van Germaanse stammen in het jaar 9 na Christus drie Romeinse legioenen in het Teutoburgerwoud versloeg. De Romeinen bleven daardoor achter de grenzen van de Rijn. Hitler noemde in diverse privégesprekken Hermann de eerste architect van de vrijheid voor Duitsland.^[10] Op 23 april 1942 zou hij hebben gezegd: ‘Onze geschiedenis gaat terug op de dagen van Arminius […].’^[11] En in 1944 liet hij een schilderij op zijn Berlijnse werkkamer hangen van Angelika Kauffmann getiteld Hermanns Rückkehr aus der Schlacht im Teutoburger Wald.

Hitler benadrukte in verschillende toespraken de historische importantie van Hermann voor het heden.^[12] In een toespraak op 15 januari 1933, de dag dat hij de landdag-verkiezingen in het staatje Lippe-Detmold won, proclameerde hij ‘dat Hermann erin was geslaagd een eenheid te smeden tussen de Germaanse stammen. Met als gevolg dat hij met die Hermannsschlacht het grootste politieke succes van zijn tijd had behaald. Maar dat verraad dit succes teniet had gedaan. In Hitlers woorden was er opnieuw een strijd nodig voor de eenheid van het Duitse volk en mocht verraad Duitsland niet weer parten spelen.’^[13] Voor Hitler was de verkiezingsoverwinning in Lippe-Detmold van cruciaal belang na de tegenvallende landelijke verkiezingen in november 1932.^[14] Deze zorgde voor een sterke uitgangspositie in de onderhandelingen voor een nieuwe regering, die resulteerde in zijn benoeming tot rijkskanselier.

Hermann had als nationalistisch symbool zijn dienst bewezen. Met hem kon Hitler op iets voortbouwen dat zich diep in de Duitse psyche had genesteld. De wortels hiervan liggen besloten in de zogenoemde 19de-eeuwse Deutsche Frage. De vraag had te maken met hoe de Duitse eenwording eruit moest zien na de ontbinding van het Heilige Roomse Rijk in 1806, en de verovering van een deel van de Duitse staten door Napoleon. Zijn bezetting van Duitse gebieden voedde nationalistische gevoelens. Het zou de opmaat zijn naar een toenemende populariteit van het historische figuur Hermann als bevrijder en overwinnaar van de Duitsers. 

Een van de eerste aanzetten hiertoe was de bouw van de tempel Walhalla in 1830 naar aanleiding van het verlies van Koning Ludwig I van Beieren tegen Napoleon. Het gebouw huisvest portretbustes en naamplaten van veelal Duitssprekende helden uit verschillende eeuwen, ook die van buiten de Duitse staten. Koning Ludwig I hoopte dat men na een bezoek zich ‘meer Duitser’ zou voelen.^[15] De serie naamplaten en portretbustes vangt aan met niemand minder dan Hermann. Hitler zou deze traditie voortzetten. In het jaar 1933 toen hij aan de macht kwam, verscheen een geschiedenisboek met als titel Das Schicksalsbuch des deutschen Volkes – Von Hermann dem Cherusker bis Adolf Hitler door Hans Henning Grote.

De Pan-Germaanse oriëntatie die zich manifesteerde in het Walhalla werd in de loop van de 19de eeuw concreter met de zogenoemde großdeutsche Lösung. Er werd gepleit voor een staat waaronder alle Duitse staten, en de Duitssprekende delen van het Habsburgse Rijk zouden vallen. Waarschijnlijk lag hier de kiem van Hitlers idee van een Großdeutsches Reich. Daarentegen waren er ook voorstanders voor een kleinere oplossing waarbij het ging om de eenwording van alleen de Duitse staten geleid door Pruisen. Dit werd in 1871 grotendeels bewaarheid met de vorming van het Duitse Keizerrijk. Vier jaar later werd deze eenwording gevierd met de onthulling van een metershoog standbeeld van Hermann, das Hermannsdenkmal, die onoverwinnelijk uittorent boven het woud; het zwaard fier boven zijn hoofd heffend.

Op weg naar de macht was dit het beeld dat Hitler inzette. Tijdens de verkiezingscampagne in Lippe-Detmold was het te zien op verkiezingsposters en ansichtkaarten. Op één ansichtkaart staat Hitler naast het Hermannsdenkmal waarop hij het standbeeld imiteert met een Sieg Heil groet. Het onderschrift luidt: Deutschlands Befreier. Hitler zou de mythologische en nationalistische betekenis van het beeld manipuleren in het voordeel van de Nazi-ideologie.

Hier gaat mijns inziens Die Hermannsslacht van Kiefer over. Hij maakte tussen 1977 en 1993 verschillende werken rondom dit thema. De meeste lijken in grote lijnen op elkaar. Het werk uit het Groninger Museum is hiervan een goed voorbeeld. De afbeelding lijkt te refereren aan de Walhalla portrettengalerij van Ludwig I van Beieren. Portretten van 18de- en 19de-eeuwse intellectuelen, dichters en componisten, Pruisische leiders en industriëlen, tot bekende nazi’s worden verbonden door wat lijkt op jaarringen van een boom, die zwieren rondom een vuur in het Teutoburgerwoud. Bomen maakten in de 19de eeuw opgang als symbool van het Duits nationalisme en werden zo ook ingezet in de Nazipropaganda.^[16] De portetten tonen figuren als de filosoof Hermann Fichte die in 1808 pleitte voor een ‘Plan einer allgemeinen deutschen Nationalerziehung.’^[17] Ook afgebeeld zijn de schrijvers Friedrich Klopstock, Heinrich von Kleist en Christian Grabbe, die allen een toneelstuk schreven over Hermann met nationalistische connotaties. 

Hierbij springt vooral de toneelversie Die Hermannsschlacht van Von Kleist in het oog. Hij schreef het stuk in 1808, maar het werd pas in 1839 voor het eerst uitgevoerd. De verwijzingen naar de Franse bezetting waren waarschijnlijk te explosief.^[18] De Fransen konden voor de Romeinen worden aangezien en de Germanen voor de Duitsers. Von Kleist voert in zijn stuk een wraakzuchtige Hermann op die hatelijkheden tegen de Romeinen fulmineert als: ‘Ich will die höhnische Dämonenbrut nicht lieben! So lang sie in Germanien trotzt, ist Haß mein Amt und meine Tugend Rache!’ Dezelfde zin zouden de Nazi’s in 1939 gebruiken als een van hun wekelijkse slogans gepubliceerd in kranten, op posters en in andere media, waarbij nu niet de Fransen als vijanden werden geïmpliceerd maar de communisten en de joden.^[19]

Het is alsof Kiefer laat zien hoe de historische figuren hebben bijgedragen aan de Duitse identiteitsvorming gebaseerd op de Hermann-mythe. Vooral door de portretten met jaarringen aan elkaar te verbinden. Ze lijken hiermee te verwijzen naar de boom die sinds de Duitse romantiek symbool stond voor de Duitse identiteit.^[20] In Kiefers werk gaat het om een boom die geworteld is in de Hermann-mythe en met Hitler uit zou groeien tot een met fatale gevolgen. Alsof met Hitler letterlijk en figuurlijk de Hermann-mythe – en daarmee en deel van de Duitse identiteit – in vlammen opgaat. Na de Tweede Wereldoorlog zweeg men de mythe dan ook dood, alsof die niet meer bestond.^[21] Hoe verder te gaan met een afgebrande identiteit zonder de geschiedenis te loochenen?

Kiefer was een van de eerste Duitsers die in de mierenhoop begon te porren. In een interview zei hij over die Hermannsschlacht dat hij wilde laten zien hoe de geportretteerden zijn misbruikt door machthebbers: ‘Ich habe diese Personen gewahlt, weil sie ganz offensichtlich von den Machtigen mibbraucht wurden.’^[22] Kiefer herinnerde de Duitsers eraan hoe de Nazi’s Hermann hadden omgevormd van een 19de-eeuwse held tot een voorbeeldig ariër en voorganger van het grote Nazi Rijk dat voornamelijk moest bestaan uit etnische Duitsers.^[23] In deze context zijn de portretten van de Nazi’s Albert Schlageter en Horst Wessel eveneens interessant. Na hun dood werden ze door het Nazipropaganda-apparaat gemythologiseerd tot heroïsche martelaars van de Nazi-ideologie. 

Zoals Hitler deed met Hermann, boetseerde Poetin het beeld van Vladimir de Grote tot een dodelijk wapen. De vorming hiervan vangt aan in 2008.^[24] In dat jaar werd in Kiev onder de pro-Europese Oekraïense president Viktor Yushchenko de doop van het Kievse Rijk gevierd die in 988 aanving toen Vladimir de Grote zijn bevolking in de rivier de Dnipro liet dopen. Yushchenko presenteerde de dag van de doop als een historisch moment waarmee Vladimir zich wendde tot het Christelijke Europa.^[25] Hierop kwam meteen een ingecalculeerde tegenreactie van de Moskouse patriarch. Op een steenworp afstand hield hij een betoog onder het metershoge 19de-eeuwse standbeeld van Vladimir de Grote uitkijkend over de Dnipro. Daar schetste hij een heel ander narratief; Oekraïne en Rusland hebben niet alleen de Oost-Slavische nationaliteit met elkaar gemeen, maar zijn ook door de doop in het oude Kiev voor altijd op orthodoxe-christelijke basis spiritueel met elkaar verbonden.^[26]

Het Kremlin nam dit narratief over.^[27] Op de 1025^e verjaardag van de doop in juli 2013 hield Poetin in Kiev een speech van soortgelijke strekking.^[28] Hij voegde daaraan toe hoe de doop leidde tot het Heilige Roes (Het Kievse Rijk) waar de Kievse territoria toebehoren, verwijzend naar de bevolking van Rusland, Oekraïne en Belarus. Allen behoren in zijn optiek tot één volk. Ondertussen hield de Moskouse patriarch voor het Kievse monument van Vladimir de Grote een preek over het belang van het behoud van de spirituele orthodoxe waarden die teruggaan op de middeleeuwse grootvorst.^[29] Men zou hier achteraf gezien een waarschuwing in kunnen lezen aan het adres van de destijds Westers georiënteerde oppositie, vrij vertaald: raak niet vervreemd van je wortels door liberale democratische waarden aan te hangen. 

Alle impliciete waarschuwingen ten spijt. Vijf maanden later in de winter van 2013-14 braken de EuroMaidan-protesten uit die waren gericht tegen het beleid van de pro-Russische president Viktor Janoekovytsj. Het gevolg was dat de Russische orthodoxe kerk niet meer in Kiev onder het beeld van Vladimir zijn jaarlijkse doopviering kon houden. Dit is volgens Griffin de reden geweest dat er een veel groter beeld in 2016 van de grootvorst naast het Kremlin werd onthuld. Sindsdien is het een belangrijke ceremoniële plek ter bewieroking van de nieuwe Post-Sovjet identiteit. Griffin schrijft: ‘[…] it is the new Kremlin-financed site for the ritualized performance of post-Soviet Russian political identity. It is the site where Putin’s neo-imperial ambitions in Ukraine are ritually enacted and sanctified by the Russian church, in one television public spectacle after another.’^[30]

Het standbeeld evenaart de hoogte van het Hermannsdenkmal en toont zich in vergelijking met het standbeeld in Kiev volgens historicus Nikita Sokolov militaristisch en imperiaal.^[31] Terwijl beide beelden de grootvorst met een kruis tonen, is de Moskouse Vladimir gekleed om ten strijde te gaan. Zijn imperiaal gewaad wappert dramatisch in de wind en in zijn rechterhand houdt hij opvallend een zwaard vast. Het herinnert me aan een foto, naar buiten gebracht door het Kremlin, waarop Poetin vol bewondering naar een zwaard kijkt dat hij uit zijn schede trekt. Het is niet toevallig het zwaard dat gebruikt werd als het wapen van Vladimir de Grote in de film Viking. De film werd met grote sommen geld gesubsidieerd door het Kremlin en in hetzelfde jaar als de onthulling van het standbeeld uitgebracht.^[32] De film, die verhaalt over het leven van Vladimir de Grote, doet niets onder voor het spektakel van heroïsche Hollywood-blockbusters.

Het verhaal gaat terug op de primaire kronieken geschreven door Kievse monniken aan het begin van de 12de eeuw. Het zijn de vroegst geschreven documenten over onder andere Vladimir de Grote, en lezen meer als een sprookje dan een geschiedenisverhaal.^[33] In de kronieken wordt verteld dat de lijn van Vladimir afstamt van Vikingen, de zogenoemde Roes, waarschijnlijk Varjagen uit Zweden. De Slavische stammen van Noordwest Rusland zouden aan hen hebben gevraagd om over hun te heersen.^[34] 

De film laat in het begin zien hoe Vladimir nog de oude heidense goden van zijn Viking-voorvaderen aanbidt. Hij wordt geportretteerd als een losbandige leider. Zo is er een scène waarin hij zijn eerste vrouw in bijzijn van haar ouders verkracht. Pas na zijn kennismaking met de god van de Oosters-orthodoxe kerk komt hij tot zinnen en vraagt hij vergiffenis voor zijn heidens gedrag. Mogelijk is dit een verwijzing naar de tegenstelling tussen het decadente westen waar de Vikingen vandaan kwamen en de beschaafde orthodoxe cultuur waar de propaganda onder Poetin zo prat op gaat.

Een belangrijk omslagpunt in het leven van Vladimir en zijn volk is volgens de kronieken Vladimírs inname van de stad Korsun op de Krim. Korsun was een Griekse orthodoxe kolonie, nu Sevebastol geheten. In de film wordt Vladimir door de Byzantijnse keizer gevraagd om de stad te bevrijden van rebellen. We zien hoe Vladimir voorafgaand aan de slag er steeds meer van overtuigd raakt dat hij geleid wordt door god. Langzaam bereikt dit een climax in een scène waarin Vladimir zijn zwaard trekt en zich met een vastberaden en wraakzuchtige blik tot zijn mannen wendt en uitschreeuwt: Op naar Korsun! Na zijn overwinning zou Vladimir hier gedoopt worden.

De vertoning van de film en de onthulling van het standbeeld van Vladimir in Moskou vonden in hetzelfde jaar plaats, twee jaar na de inname van de Krim. Mogelijk dat daarom de verovering van Korsun in de film naar deze inname verwijst als een soort historische rechtvaardiging. Daarnaast refereren de daarop volgende vrolijke eindscènes van de doop van het Kievse Rijk mogelijk aan Poetins eerdere speeches waarin hij de doop als symbool gebruikt voor de spirituele verbondenheid tussen Oekraïne en Rusland. Ook het standbeeld kan in het licht van dit narratief worden geïnterpreteerd. Vooral als je bedenkt dat een klein jaar na de inname van de Krim de Moskouse patriarch een fundatiesteen voor het beeld legde dat afkomstig is van het voormalige Korsun.

Bij de onthulling van het beeld hield Poetin een televisietoespraak waarin hij woorden van dezelfde strekking gebruikte als hij had gedaan in zijn jaarlijkse toespraak in 2015.^[35] Weer verbond hij de eenwording van een gecentraliseerde Russische staat aan Vladimírs rijk en aan diens bekering tot het orthodoxe geloof. Vijf jaar later, een jaar voor de grote inval in Oekraïne, herhaalde hij dezelfde inhoud in de publicatie van zijn essay ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners.’^[36] Oorlog hing in de lucht.

In het essay gaat hij uitvoeriger in op de processen die ertoe hebben geleid dat Rusland een eeuw geleden grondgebied verloor. Poetin toont hierover zijn grieven. In zijn ogen hadden de bolsjewieken catastrofale fouten gemaakt door Oekraïne te erkennen als een republiek en land af te staan om de oorlog met Duitsland in 1918 te beëindigen. Hij betreurde niet het verlies van de Sovjet-Unie maar van het ‘territorium van het voormalige Russische Rijk’. De teruggave moet in zijn ogen worden teruggedraaid.

Met het oog op de verkiezingen volgend jaar zal Poetin zeker de nationale kaart spelen met het standbeeld van Vladimir in zijn nabijheid. Wat zijn hiervan de consequenties? In het 19de-eeuwse Duitsland waren de nationalistische geesten rijp gemaakt met de beeltenis en mythe van Hermann. Wat Hitler vervolgens verder kon uitbuiten met zijn pan-Germaanse ideaal, geïnspireerd door de Duitse Rijken van weleer, met de etnische Duitsers als herrenvolk aan het hoofd.

Moeten we ons zorgen maken om de geesten die Poetin nu rijp maakt met zijn mythe en verlangen naar het rijk van grootvorst Vladimir? Een mythe die sinds de tsarentijd niet meer zo populair is geweest. Wetend dat er een Russisch etnisch nationalisme groeiende is, vertegenwoordigd door ultranationalisten als de invloedrijke filosoof Aleksandr Doegin en militair Igor Girkin. Zij dromen niet van een terugkeer naar de territoria van het Kievse Rijk maar groter: van een pan-Russische gebied, dat niet alleen antiwesters is, maar ook voorrang geeft aan etnische Russen en de daarbij behorende taal en cultuur.^[37] Hoewel Poetin eerst de teugels liet vieren ten aanzien van de bloggende Russische nationalisten die kritisch waren op het disfunctioneren van het Russische leger, trekt hij ze sinds de arrestatie eind juli van Girkin steviger aan. Zijn kritiek op Poetin via Telegram ging te ver en hij begon in het zicht van de komende verkiezingen politieke ambities te tonen.

Vooral bij de ultranationalisten vinden imperiale aspiraties gehoor die na de val van de Sovjet-Unie de kop weer opsteken. De geopolitiekstrateeg Zbigniew Brzeziński voorzag al drie jaar na de val van de Sovjet-Unie dat met het verlies van Oekraïne Rusland ophield een Rijk te zijn en voor een noodlottige keuze kwam te staan: ‘Russia can be either an empire or a democracy, but it cannot be both.’^[38] Duitsland kan hierover meepraten. Toen het Duitse Rijk viel hield de democratische Weimar publiek niet lang stand. Het democratisch bestel botste met de imperiale aspiraties van weleer. Hitler – en met hem vele Duitsers – voelden zich vernederd door de gemaakte afspraken in het Verdrag van Versailles, waarmee de Eerste Wereldoorlog formeel werd beëindigd.^[39] De uitkomsten hiervan leden tot een verlies van land en tot hoge oorlogsboetes terwijl het economisch slecht ging. Het was een context waarin imperiale aspiraties een weg konden vinden in het Hermannsdenkmal en een zelfvernietigend kookpunt bereikten in de catastrofe van Hitler; verbeeld door het brandende Teutoburgerwoud van Kiefer.

Het is alsof met de val van de Sovjet-Unie het imperiale monster langzaam wakker is geworden in de gedaante van Poetin. Een historisch monster, gevoed door een knagend gevoel van tekort te zijn gedaan en klaar om opnieuw toe te slaan. Een historisch monster dat zijn tanden laat zien in het Moskouse Monument van Vladimir. Daarom is het niet vreemd dat de premier Kaja Kallas van de voormalige Sovjet republiek Estland juni dit jaar haar zorgen uitte in Nieuwsuur met de vraag: Hoe doorbreken we die eeuwige cyclus van aanvallen op hun buurlanden?^[40]

Mogelijk heeft het naoorlogse Duitsland het imperiale monster weten te temmen nadat het door een democratiseringsproces ging waar ruimte was voor tribunalen, waarheidscommissies en vooral eigen onderzoek. De geschiedenis werd kritisch bevraagd, het monster in de bek gekeken. Een proces dat langzaam op gang kwam door Duitsers als de kunstenaar Anselm Kiefer, wat hem niet altijd in dank werd afgenomen.^[41] Hij toonde de generatie van zijn ouders met werken als die Hermannslacht een bijtende waarheid.

Alsof Kiefer met zijn kritische blik – en met hem een hele naoorlogse generatie Duitsers – door een trauma heen moest om met zichzelf in het reine te komen zodat men niet weer in dezelfde val zou trappen. Het is een houding die in het verlengde ligt van wat de Joodse filosoof Karl Popper opvatte als een belangrijke eigenschap van een liberale democratie. Hij vormde hierover zijn gedachten gedurende de Tweede Wereldoorlog. De liberale democratie kenmerkt zich door burgers die vanuit een kritische houding via trail and error leren van politieke vergissingen en deze aanpassen ten goede van de maatschappij. Anders kan het systeem vervallen tot een dictatuur, wat Popper aan den lijve had ondervonden.

Rusland is een dictatuur. Het prille democratiseringsproces van na de val van de Sovjet-Unie heeft Poetin vaarwel gezegd. Wat negatieve consequenties zal hebben voor het verwerken van lands historische trauma’s, zoals de gekrenkte trots door de val van de Sovjet-Unie en tegelijk de onverwerkte wreedheden die zijn begaan onder Stalins Sovjetbewind.^[42] De Amerikaans/Nederlandse historica Nanci Adler zei over Rusland aangaande diens omgang met de geschiedenis in vergelijking tot het naoorlogse Duitsland: ‘Rusland heeft meerdere gelegenheden om de confrontatie met het eigen verleden aan te gaan onbenut gelaten. Het autoritarisme zit te diep geworteld in de samenleving en in de mensen. En straks zijn er geen Russen meer die nog van de Goelag kunnen getuigen.’^[43] Met het verlies aan imperiale allure en de diepe wonden die in de Sovjet samenleving zijn geslagen, zoals Stalins Grote Terreur, lijkt er sprake te zijn van een onverwerkt en kwetsbaar post-Sovjet trauma, stilgezwegen door een heroïsche ogende retoriek zoals verzinnebeeld in een standbeeld van Vladimir de Grote .

Onder zijn rijzige gestalte verpietert de democratie. Een laatste strohalm is misschien een stille meerderheid die tussen 2011-2013 tegen de resultaten protesteerde van de Russische verkiezingen in 2011. Voor nu zwellen de stemmen van de radicale Nationalisten aan die in het aanschijn van de zwaard dragende Vladimir de Grote oorlog blijven prediken. Hoewel ze een minderheid vormen, zijn ze fanatiek, heeft Poetin hun steun nodig en hebben ze met de propaganda van het Kremlin over Vladimir de Grote een sterk ingesleten narratief. Wat als hun geluid de nationalistische oorlogsvlam verder doet aanwakkeren tot een uitslaande brand die zelfs te groot wordt voor Poetin? 

De gedenkwaardige woorden die de Franse filosofe Simone Weil schreef voor haar essay De Ilias of het Gedicht van het Geweld, toen Hitler Frankrijk binnenviel, doen het ergste vermoeden: ‘Het geweld dat door de mensen uitgeoefend wordt, het geweld waar de mensen aan onderworpen worden… Onophoudelijk wordt daarin de menselijke ziel door haar relatie tot het geweld veranderd, meegesleurd en verblind door het geweld dat ze denkt te beheersen, gebukt onder de dwang van het geweld dat ze ondergaat.’^[44]

Noten

^[1] Fred Larson, “Is Vladimir Putin Europe’s 21st Century Adolph Hitler?”, The Post-Journal, gepubliceerd op 11 maart 2023, https://www.post-journal.com/opinion/local-commentaries/2023/03/is-vladimir-putin-europes-21st-century-adolph-hitler/ , Michael E. Ruane, “Putin’s attack on Ukraine echoes Hitler’s takeover of Czechoslovakia”, Washington Post, gepubliceerd op 24 Februari 2022 , https://www.washingtonpost.com/history/2022/02/24/hitler-czechoslovakia-sudeten-putin-ukraine/, Florian Naumann, “Kann man Putin und Hitler vergleichen? Experten warnen vor „Tabu“ – und erklären Parallelen”, Merkur, gepubliceerd op 27 februari 2023, https://www.merkur.de/politik/putin-hitler-vergleich-ukraine-krieg-historiker-politologe-gleichsetzung-russland-faschismus-news-92111334.html
^[2] Brigitte Hamann, Hitler’s Vienna: a dictator’s apprenticeship, vert  Thomas Thorton (New York: Oxford University Press 1999), 108-109.
^[3] Vladimir Poetin, “Presidential Address to the Federal Assembly”, Kremlin Moskou, gepubliceerd op 4 December 2014,  http://en.kremlin.ru/events/president/news/47173
^[4] Orlando Figes, The Story of Russia: ‘An excellent short study, (London: Bloomsbury 2022), 30.
^[5] Serhii Plokhy, Lost kingdom: a history of Russian nationalism from Ivan the Great to Vladimir Putin, (London: Penguin 2017).
^[6] Vadimir Poetin,“Annual Address to the Federal Assembly of the Russian Federation”, Kremlin Moskou, gepubliceerd op 25 april 2005, http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/22931
^[7] Plokhy, Lost kingdom, 351.
^[8] Sean Griffin, “Putin’s Medieval Weapons in the War against Ukraine”. Studies in Medievalism XXIX (2020),13-20.
^[9] Ibid., 14
^[10] Hugh Trevor-Roper red., Hitler’s Table Talk, 1941-1944: His Private Conversations, (New York: Enigma Books 2008), 62.
^[11] Ibid., 328.
^[12] Martin M. Winkler, Arminius the Liberator: Myth and Ideology (New York: Oxford University 2016), 88, 96.
^[13] Citaat komt van Ciolek-Kümper, Wahlkampf in Lippe, 365-366, citaat op 366. Ook te vinden in Lippischer Kurier, Nr. 14, 17.01.1933: https://www.lwl.org/westfaelische-geschichte/portal/Internet/finde/langDatensatz.php?urlID=962&url_tabelle=tab_quelle
^[14] Erik Somers en Rene Kok, Adolf Hitler: De beeldbiografie, (Amsterdam: Hollands Diep 2022), 202.
^[15] Alexander Franz Heksch,  Die Donau von ihrem Ursprung bis an die Mündung: eine Schilderung von Land und Leuten des Donaugebietes. (Wenen/Leipzig: A. Hartleben’s Verlag 1881), 163, Bij de opening verklaarde Ludwig van Beieren plechtig: ‘Möchte Walhalla förderlich sein der Erstarkung und Vermehrung Deutschen Sinnes! Mochten alle Deutschen, welchen Stammes sie auch sind, immer fuhlen, dass sie ein gemeinsames Vaterland haben, auf das sie stolz sein konnen; und jeder trage bei, soviel er vermag, zu dessen Verherrlichung’.
^[16] Sabine Schütz, Anselm Kiefer-Geschichte als Material: Arbeiten 1969-1983, (Keulen: Dumont 1999), 214-220.
^[17] Walter Schweidler, “Artikel zu Fichtes Grundlage”, In:,Lexikon der philosophischen Werke, red. Franco Volpi, Julian Nida – Rümelin, (Stuttgard: Kröner 1988), 615.
^[18] Schütz, Anselm Kiefer-Geschichte als Material, 212.
^[19] Winkler, Arminius the Liberator, 111.
^[20] Jeffrey Wilson, The German forest: Nature, identity, and the contestation of a national symbol, 1871-1914 (Vol. 11). (Toronto: University of Toronto Press 2012).
^[21] Schütz, Anselm Kiefer-Geschichte als Materia, 213.
^[22] Axel Hecht en Werner Krüger, “Venedig 1980: Aktuelle Kunst Made in Germany”, Art: Das Kunstmagazin, Juni 1980, 53.
^[23] “The Paths of World Wisdom: Hermann’s Battle”, Guggenheim Bilbao, geraadpleegd op 4 september 2023, https://www.guggenheim-bilbao.eus/en/the-collection/works/the-paths-of-world-wisdom-hermanns-battle
^[24] Griffin, “Putin’s Medieval Weapons in the War against Ukraine”, 19.
^[25] Ibid., 14-16.
^[26] Ibid., 16.
^[27] Ibid., 14
^[28] Vladimir Poetin, “Orthodox-Slavic Values: The Foundation of Ukraine’s Civilisational Choice conference”, Kremlin Moskou, gepubliceerd op 27 Juli 2013, http://en.kremlin.ru/events/president/news/18961 http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/18960
^[29] Griffin, “Putin’s Medieval Weapons in the War against Ukraine”, 18.
^[30] Ibid., 18.
^[31] Greg Myre en Charles Maynes, “Volodymyr vs. Vladimir: How rival statues explain the Russia-Ukraine conflict,” NPR, gepubliceerd op 2 juni 2022, https://www.npr.org/2022/06/02/1101918984/volodymyr-vs-vladimir-how-rival-statues-explain-the-russia-ukraine-conflict
^[32] Justin Wilmes, “Empire Reloaded: Sacred Power in a Postmodern Era.”, In: Cinemasaurus: Russian Film in Contemporary Context, red. Nancy Condee, Alexander Prokhorov, en Elena Prokhorova, (Boston: Academic Studies Press 2020), 57.^[33] Figes, The Story of Russia, 14.
^[34] Ibid, 13, en Samuel Hazard Cross en Olgerd, P. Sherbowitz-Wetzor, red., The Russian primary chronicle: Laurentian text (No. 60). (Cambridge Massachusetts: Mediaeval academy of America 1953), 38-39.
^[35] Vladimir Poetin, “Monument to Vladimir the Great opened in Moscow on Unity Day”, Kremlin Moskou, gepubliceerd op 4 November 2016, http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/53211
^[36] Vladimir Poetin, “On the Historical Unity of Russians and Ukrainians”, Kremlin Moskou, gepubliceerd op 12 Juli 2021, http://en.kremlin.ru/events/president/news/66181
^[37] Ukrainian Research Institute at Harvard University, “Contextualizing Putin’s “On the Historical Unity of Russians and Ukrainians”, gepubliceerd op 2 Augustus 2021, https://huri.harvard.edu/news/putin-historical-unity
^[38] Zbigniew Brzeziński, “The premature partnership”, Foreign affairs 73 (Maart-April 1994), 7
^[39] Adolf Hitler, Mein Kampf: Complete and Unabridged, Fully Annotated (New York : Reynal &
Hitchcock 1939), 463, 513. Adolf Hitler bijvoorbeeld hekelde de ‘onmenselijke barbaarsheid’ van de willekeurige dictaten van het Verdrag van Versailles, een verdrag dat hij beschouwde als een ‘instrument van chantage en schandelijke vernedering’. Hij waarschuwde al vroeg dat de “sadistische wreedheid” van het verdrag, in de juiste handen, gebruikt zou kunnen worden om nationale sentimenten op te wekken tot “het hoogste niveau . . . . zodat de zielen van zestig miljoen Duitsers zouden ontvlammen in een gevoel van woede” en  een “geest van een onverschrokken verzet”.
^[40] “Estland kijkt met angst en beven naar buurland Rusland”, Nieuwsuur, gepubliceerd op 26 juni 2023, https://nos.nl/nieuwsuur/video/2480420-estland-kijkt-met-angst-en-beven-naar-buurland-rusland.  
^[41] Brett Ashley Kaplan, Unwanted beauty: aesthetic pleasure in Holocaust representation, (Champaign University of Illinois Press. 2007), 110.
^[42] Evgeny Dobrenko en Andrey Shcherbenok, “Introduction between history and the past: The Soviet legacy as a traumatic object of contemporary Russian culture”. Slavonica, 17(2), 2011, 77-84.
^[43]Sander van Walsum, “Interview: Hoe heel je een nationaal trauma?”, Volkskrant, gepubliceerd op 18 juni 2015, https://www.volkskrant.nl/wetenschap/hoe-heel-je-een-nationaal-trauma~b535b8b0/
^[44] Simone Weil, “De Ilias of het gedicht van het geweld”, In Onderdrukking en vrijheid: Filosofische en politieke geschriften, vert. Johny Lenaerts , (Utrecht: Kelderuitgeverij 2018),  219.