Het Taj Mahal-effect — in gesprek met Muzammil Hussain

Ik was vooral in de war. Ik had veel behoefte om te schilderen, maar tegelijkertijd was de aandacht die ik op de academie had verdwenen. Daardoor raakte ik ontmoedigd. Gelukkig kreeg ik afgelopen maart een atelier aangeboden vanuit ArtEZ waar ik gretig gebruik van heb gemaakt. In de drie maanden dat ik daar kon werken, heb ik mijn toelating voor de master aan het Frank Mohr Instituut afgerond. De concentratie die ik daarvoor kon opbrengen hebben een hoop goede werken opgeleverd. Ik realiseerde me dat het me enorm motiveert als ik filosoferende medestudenten, verfgeur, muziek en andere kunstwerken om me heen heb. Het is fijn om tussen het maken door afstand te nemen van je werk en ongedwongen een kop koffie te drinken om daarna weer terug te keren naar je schildersezel.

Mijn werk is echt een mix van externe en interne invloeden. Ik denk niet echt na wanneer ik schilder over wat er op het doek moet komen. Ik wil tijdens het maken niet direct te kritisch zijn. Naderhand kijk ik van een afstandje en reflecteer ik op wat er zich heeft gevormd: waarom zet ik onbewust die elementen bij elkaar?
Soms ben ik mentaal volledig kapot en heb ik het gevoel dat er geen uitweg meer is. Op zo’n moment frustreert het schilderij me vooral. Dan begin ik op een leeg canvas van kleiner formaat een nieuw beeld om de focus te verleggen en kan ik even later met een frisse blik terugkeren naar het doek waar ik eerder aan werkte.

Mijn schilderijen zijn een onderzoek naar de menselijke psyche. Mijn werk schaart zich rond schaamte, intimiteit, frustratie, toeval en het ongeziene. Het ongeziene is de rode draad in mijn werk: er is een wereld die we zien en een wereld die we niet kunnen zien. Mijn werk is een fysieke representatie van het onbewuste, vandaar mijn fascinatie voor geschiedenis, psychologie en psycho-analyse. Het lezen van literatuur over deze onderwerpen en het makend onderzoeken van deze thema’s helpt me om de aard van de mens te begrijpen. Waarom doen we bepaalde dingen, waarom werken we zoals we werken?
Vaak begin ik vanuit een specifieke mentale toestand aan een schilderij. Als ik een onbestemd gevoel ervaar, kan ik het door middel van schilderen uit mijn onderbewuste vertalen naar de fysieke realiteit. Mijn inspiratie komt overal vandaan. Zo kunnen de contrasterende kleuren van een sneaker als uitgangspunt dienen voor een werk waarbij ik het beeld laat versmelten met mijn fantasie. Tijdens het maakproces zijn er momenten waarop ik niet begrijp waar ik naar kijk. Wanneer een werk die uitwerking heeft, word ik geconfronteerd met een gevoel van onbegrip en onwetendheid. Die confrontatie prikkelt me: als mens willen we een zekere herkenning ervaren, waardoor we denken controle te hebben. Het ongemak van de oncontroleerbaarheid van de psyche, vind ik interessanter om te ervaren omdat daarin de uitdaging ligt.

Inderdaad. Tijdens mijn studie had ik vijf verschillende docenten die op vijf verschillende manieren mijn werk bekeken. Het dogma waar ik in mijn praktijk altijd tegen heb gestreden is dat een kunstenaar een herkenbare handtekening dient te ontwikkelen. Voor mij is het oninteressant om een esthetiek te ontwikkelen die ik kan blijven herhalen, het gaat mij namelijk om het ontdekken van dat wat ik niet had kúnnen bedenken. Mijn werk is gebaseerd op het verkennen van het ongeziene en het pushen van mezelf om te zien hoe ver ik het onbekende kan toelaten. Dit komt ook terug in de manier waarop ik mijn schilderen presenteer: niet op traditionele wijze aan de muur, maar als een installatie. De schilderijen zijn portalen naar kleine Melkwegstelsels waartussen je je als bezoeker kunt bewegen. Ze liggen op de grond of hangen aan het plafond als ruimtelijke collage.

Er is geen letterlijke boodschap die ik wil overbrengen, maar wel een gevoel dat ik het beste kan illustreren met een recente ervaring. Tijdens mijn reis naar India heb ik met een vriend de Taj Mahal bezocht. Onderweg daarnaartoe hadden we een verhitte discussie. We daagden elkaar woordelijk uit. Op het moment dat we de drempel van de Taj Mahal over stapten en op een uitkijkpunt stonden, verdween alles: mijn gedachten, mijn zorgen, mijn lichaam, mijn angsten, mijn twijfels; zelfs mijn vriend en de ruzie verdwenen. Er bleef maar één ding over, een overweldigend gevoel van verwondering. Ik vroeg mezelf gedurende het bezoek af hoe een groep mensen op het idee heeft kunnen komen om dit gebouw te creëren. Tijdens het bezoek vergat ik mezelf. Dat is het enige dat ik wil bereiken met mijn werk: de bezoeker de ervaring geven zichzelf te vergeten.

Stilte is een heel passende term. Het maakt nederig. Ik kan mijn schilderijen natuurlijk nooit vergelijken met de Taj Mahal, maar het zou eenzelfde lichamelijk en mentaal effect kunnen hebben. Als ik erover nadenk, gaat het vooral over acceptatie. Acceptatie gaat hand in hand met de intentie die je hebt als mens in het leven. Tijdens mijn reis door India zag ik hoe verschillend daarmee wordt omgegaan in de stad en op het platteland. Steden als Delhi zijn sterk verwesterd en geglobaliseerd, waardoor de kapitalistische levensstijl die ik uit Europa ken, ook in India de overhand begint te nemen. Het beangstigt me dat in de toekomst elke plek er hetzelfde uit zal zien en de inwoners dezelfde gedachten en ideeën hebben. Op het platteland zijn de mensen puurder en leven nog volop met de natuur. Daar voelde ik me ontspannen, waardoor ik mezelf kon zijn in plaats van me zorgen te hoeven maken over wie of wat ik ‘moet’ zijn. In de rurale gebieden accepteren de mensen het bestaan en zijn ze tevreden met ‘zijn’. De speelsheid uit experimentele werken als Clocks van Felix Gonzalez-Torres en het werk van Francis Alÿs dragen die zuiverheid ook in zich.

Schilderen is voor mij een personificatie van het leven. Ik realiseer me hoezeer het leven, maar ook het maken, om geloven gaat. Ik geloof in vriendelijkheid, ik geloof in het ongeziene. Door ergens in te geloven, kun je het uitdragen en belichamen. Mijn schilderijen zijn in die zin visuele poëzie: kleine scènes, voorwerpen en personen combineer ik op het doek. Het is een recept met een ongebruikelijke verzameling ingrediënten waardoor de soep onherkenbaar is, maar je het tóch wil drinken om te ontdekken hoe het smaakt. Die inspiratie komt voort uit dromen. Ik ben erg geïnspireerd door hoe ons brein werkt en hoe het droombeelden creëert. Ik houd van de willekeurigheid ervan. Adam Phillips schrijft hierover in Attention Seeking, waarin hij het heeft over aandacht, schaamte en dagdromen. Dagdromen is een automatisch mechanisme waarbij gedachten in je hoofd worden geworpen en je volledig onoplettend wordt. Dat is en blijft een mysterie.