Het slavernijmonument dat er niet kwam – over ‘Kom’ van Zeus Hoenderop en ‘ulwela amaza’ van Buhlebezwe Siwani

De vroegmoderne Staten van Zeeland waren verantwoordelijk voor 45 procent van de totale Nederlandse rol in de deportatie van tot slaaf gemaakten. Tussen 1675 en 1730 waren Zeeuwse reders de belangrijkste illegale mensenhandelaren van Nederland. Zij deporteerden in die jaren bijna 45.000 Afrikaanse tot slaaf gemaakten naar Amerika. Dit alles concentreerde zich in Middelburg en Vlissingen.
Ik verwachtte dus nogal wat, in die tweede zaal, dat niet werd ingelost. De reden daarvoor laat zich makkelijk raden, het slavernijverleden van de provincie wordt nog altijd nauwelijks erkend. Dat blijkt onder meer uit een video over Kom, het slavernijmonument dat door kunstenaar Zeus Hoenderop werd ontworpen op initiatief van Angélique Duijndam, voorzitter van Keti Koti Zeeland.
Bovenop een zuil waarin druppelvormen zijn uitgesneden, rust een kom die aan de voet verbonden is met een zware ketting. De druppels, zo zegt Hoenderop in de video, symboliseren zowel bloed, zweet als tranen. Dan gaat het beeld op zwart. Teksten geven aan dat we luisteren naar een opname van de Vlissingse gemeenteraadsvergadering waarin werd gestemd over plaatsing van het monument. Zo’n driekwart van de raadsleden stemt tegen. Het woord verkrijgt abstractie, door de herhaling ervan. Bij iedere tegen en de paar voor’s doemen de naam en politieke partij op die bij de stem horen. Het brengt hen schaamte toe. Althans, in mijn beleving.
Het moge duidelijk zijn, er werd geen toestemming verkregen voor plaatsing van Kom, in zijn eenvoud een prachtige titel: een uitnodiging, een eenvoudige benaming van het schotelvormige deel van het werk, en een referentie aan de antikoloniale Surinaamse auteur Anton de Kom. Duijndam en Hoenderop plaatsten het monument toch, binnen vierentwintig uur waren er racistische stickers op het werk geplakt, racistische leuzen op het naastgelegen muurtje gekalkt, waarop Kom door de mensen die het nog geen dag eerder clandestien hadden geplaatst weer werd verwijderd.
De video is een korte documentaire, een verslag van de gebeurtenissen rond het monument vorig jaar. Maar alsof ze uit een bezwerend kunstwerk klonken, blijven de weigerende stemmen van de raadsleden me bij.

Twee dagen nadat ik de video met verbetenheid had bekeken, opende in
ROZENSTRAAT – a rose is a rose is a rose de installatie ulwela amaza van de Zuid-Afrikaanse, deels in Amsterdam woonachtige, Buhlebezwe Siwani. Projecties tonen zwarte performers die op verschillende locaties in Amsterdam en Middelburg dansen, al is dat woord veel te frivool voor wat de videowerken laten zien. De performers dragen bijna allemaal historische kleding en bevinden zich op locaties die verbonden zijn aan de koloniale geschiedenis van ons land: het Rijksmuseum, de Zeeuwse kust, de tunnel onder het Amsterdamse Centraal Station, de Bijlmer. Op die laatste locatie performt een jongeman vlakbij het Monument voor Anton de Kom. Vooral de groepschoreografieën maken indruk, ze representeren al die zwarte lichamen die door witte Nederlanders zo onmenselijk zijn behandeld, ze eisen ruimte op en daarmee erkenning.

Ook dat Bijlmerse standbeeld van de Kom kent een roerige geschiedenis. Het Comité een waardig standbeeld Anton de Kom wilde de onthulling voorkomen, omdat ze het schandalig vond dat de verzetsheld ontbloot was afgebeeld, en omhulde het werk met Surinaamse vlaggen. Ondanks dit protest en een tweede stemming van de stadsdeelraad, een jaar later in 2007, bleef dit monument staan.

Rekenschap geven van onze geschiedenis gaat hoe dan ook met ongemak gepaard. Zo schuren ook de beelden van Siwani omdat ze een dwingende, urgente verbinding maken tussen het water, Nederlandse trots en rijkdom en de pijn van zwarte lichamen, die ook nu geleden wordt. Daarmee vormen de videowerken misschien wel de perfecte, soevereine, broodnodige, tijdelijke monumenten.

De tentoonstelling met werk van Buhlebezwe Siwani is nog tot en met 2 maart 2025 te zien in ROZENSTRAAT, a rose is a rose is a rose.