Het rauwe Zuid-Amerika

7 december 2014

Het is het begin van de twintigste eeuw. Een tijd waarin de sporen van de industriële revolutie nog vers zijn. De mens voelt zich autonoom en denkt de wereld naar zijn hand te kunnen zetten. Zo ook automobielfabrikant Henry Ford. In 1928 koopt hij een miljoen hectare grond in de Braziliaanse Amazone vanwege de rubberbomen. Hij bouwt midden in het oerwoud een oord naar de maatstaven van een Noord-Amerikaanse stad. Als kers op de taart vernoemt hij deze plaats naar zichzelf: Fordlândia.

De lokale bewoners worden gehuisvest in Fordlândia en er wordt van ze verwacht dat ze meewerken op de rubberplantage. Henry Ford probeert blindelings de Noord-Amerikaanse arbeidsethiek te introduceren in het oerwoud. De lokale arbeiders kunnen echter niet functioneren binnen de strakke industriële timing en binnen de nieuw geschapen Amerikaanse cultuur. Hoe hard Ford ook zijn best doet en hoeveel geld hij ook in de stad pompt, het woud, de dieren en de lokale bewoners bieden weerstand. Fordlândia eindigt als een mislukte utopie.

Fordlândia.

Fordlândia is aanleiding geweest voor een film die Melanie Smith presenteert in een overzichtstentoonstelling in museum Boijmans van Beuningen. Deze Engelse kunstenaar woont sinds 1989 in Mexico en haar werk vloeit voort uit Zuid-Amerikaanse verhalen, tendensen of gebeurtenissen. In de film ziet de toeschouwer de voormalige locatie van Fordlândia. Een slang glijdt over de takken van het oerwoud. In de bootjes van de rivier snijden burgers de ingewanden van diverse vissen uit hun glibberende lichamen. Kinderen schreeuwen en rennen door smalle straatjes. Enkele keren ziet de oplettende kijker het oude logo van Ford, bekrast, verouderd en innig verroest. De glans van het logo is verdwenen. In de film wordt duidelijk gemaakt dat deze plek is doorleeft. Dit vergeten stukje aarde bezit de kracht om de buitenwereld te weren. Het hield Henry Ford met zijn ideeën over een Amerikaanse maakbare economie op afstand. Maar ook de consumptie, kapitalistische en individuele maatschappij waar wij Westerlingen in leven lijkt niet te zijn aangekomen. De bewoners leven samen met de planten en objecten, die allemaal even belangrijk zijn in dit stuk oerwoud.

Fordlândia.

Verder lopend door de roze gekleurde gang van het Boijmans stuit de bezoeker op een viertal televisieschermen. Op een van de vier schermen wordt in een film een levensgroot rood pakket op een mini auto gepakt. Het kleine rijtuig vervoert het pakket door de woestijn. Op een ander scherm ligt hetzelfde pakket op het dak van een gebouw. Het ziet er vervreemdend uit. Een groot onbeduidend rood object dat blinkt aan de horizon van een stad. Twee bouwvakkers die aanwezig zijn lijken er zo snel mogelijk van af te willen. Ze duwen en trekken aan het rode zeil. Op het rechter scherm wordt het object vervoert per vissersboot. Op iedere film is er hectiek aanwezig en steeds wordt het pakket vervoerd. Niemand lijkt echter nieuwsgierig te zijn naar de inhoud van het pakket. Melanie Smith heeft de film opgenomen in Peru en dit rode pakket laat zien waar de Latijns Amerikaanse bevolking mee kampt. De diep gewortelde vraag naar een eigen culturele identiteit zorgt er voor dat er geen vooruitgang is, maar een voortdurend rondgaan.

Xilitla

Aan het einde van de gang is het hoogtepunt uit het oeuvre van Melanie Smith te aanschouwen. Het is de film Xilitla die ze maakte voor het Mexicaanse paviljoen op de Biënnale van Venetië. Op de film is een sprookjesachtige wereld te zien. Ruïnes die zijn vergroeid met de natuur. Door deze oude gebouwen en beelden loopt iemand rond met een spiegel. Het gezicht van de persoon is niet te zien. De bouwwerken zijn geen doorsnee gebouwen. Ionische zuilen die kronkelende vormen van steen in de lucht houden. Muren waar de gaten op vreemde plekken zitten en watervallen die stromen over versierde stenen. Dit park is De Tuin van Eden die Edward James tussen 1960 en 1984 bouwde. Hij is de Engelsman wiens rug is geschilderd door René Magritte terwijl hij in de spiegel keek. De link met de spiegel in de film is dan ook snel gemaakt. Toch gaat de film niet over Edward James, maar veel meer over de drang van de mens om te scheppen. Het surrealistische paradijs dat is volgroeit met het woud laat zien dat de natuur ervoor kan zorgen dat iets abnormaals, normaal lijkt. In de boeken gaan wij ervan uit dat dit park van Edward James met zijn zuilen, gaten en kronkels bizar moet zijn. De natuur heeft er echter zijn eigendom van gemaakt, hoe hard de mens ook probeert het onnatuurlijke te scheppen.

Xilitla

Glazen hoge vitrines zijn verspreid over de hele expositie. In deze vitrines liggen verschillende soorten objecten. Melanie Smith noemt dit werk: 263 gedachten over onbelangrijke onderwerpen en materie. De verzameling bestaat uit voorwerpen die Smith heeft verzameld tijdens haar kunstenaarspraktijken. Ze kwam op veel plekken in Zuid-Amerika en verschillende objecten die ze daar vond bewaarde ze. Achter het glas ziet de toeschouwer een schaalmodel van een Ford autoband, plastic vliegen, een foto van een man in een koets die wordt getrokken door een zebra en nog 260 andere objecten. Deze verzameling zorgt er voor dat de toeschouwer verbinding legt tussen de diverse films en werken van Smith. De autoband ligt naast een vergeelde oude brief, misschien wel geschreven aan Henry Ford. En de plastic vliegen staan in contrast met de natuur uit de film Xilitla.

263 gedachten over onbelangrijke onderwerpen en materie

Wanneer de verzameling van objecten mij de verbinding tussen de verschillende werken laat zien, besef ik mij wat Melanie Smith de toeschouwer wil tonen.