“Het overzicht van de aarde is bepaald door witte mannen” – een interview met Anna Hoetjes
De werkperiode van Anna Hoetjes bij Kunsthuis SYB in Beetsterzwaag viel precies samen met de eerste fase van coronamaatregelen, toch kon de residency doorgaan. Een residency is eigenlijk altijd al een vorm van social distancing: weg uit de normale omgeving en focus op het werk. Anna Hoetjes verbleef niet zoals gepland alleen, maar door omstandigheden met haar partner en tweejarige dochter bij SYB. In afwisseling met het struinen door de natuur, leverde dat een goede concentratie en intrinsieke motivatie op voor haar werk. In plaats van op bezoek te gaan interviewde Anna-Rosja Haveman haar in een e-mailcorrespondentie als reflectie op de extra afgezonderde residency in Friesland.
Anna-Rosja Haveman: In recent werk ben je vooral bezig met de ruimtevaart, en geef je vrouwelijke astronauten een plek in de geschiedenis. Met wie ben je momenteel bezig? Wat fascineert jou aan de ruimte en de verhalen van deze vrouwen? Hoe is dat ontstaan in jouw werk?
Anna Hoetjes: ‘’Op dit moment ben ik vooral veel bezig met astronomen, dus juist vrouwen die vanaf de aarde de ruimte observeren. Het zijn er velen. De vrouw waar ik nu specifiek mee bezig ben hier in SYB is Margaret Lindsay Huggins, een Brits/Ierse pionier in de spectroscopie uit de 19e eeuw. Maar ik kijk ook veel naar Mary Jackson, Hypatia, Wang-Zhenyi, Annie-Jump Cannon en Alenush Terian.
Ik ben door ruimtevaart gefascineerd omdat ik geloof dat de blik vanuit de ruimte op aarde onze manier van kijken voor altijd heeft veranderd, en daarmee machtsstructuren heeft bepaald; of eerder versterkt. Er is een idee ontstaan van één overzicht van onze planeet, die altijd gemonitord en geobserveerd wordt. Dat overzicht is natuurlijk een illusie. Het is slechts een aaneenschakeling van momentopnames. Het zijn aan elkaar gestikte stukjes, die nooit hetzelfde zijn. Datzelfde geldt voor hoe we naar het universum kijken. We krijgen de illusie van een geheel, dat eigenlijk niet bestaat.
De pioniersfase van ruimteverkenning is een voorrecht geweest voor witte mannen. Zij bouwden telescopen, satellieten, raketten. Zij gingen de ruimte in. Het overzicht van de aarde en het universum is dus bepaald door witte mannen. Vrouwen hebben vanaf heel vroeg in de geschiedenis heel veel werk verricht in dit wetenschappelijke gebied. Maar dat was vaak het onzichtbare werk: het eindeloos observeren, het categoriseren, het rekenen. Zij waren niet diegenen die met andere mannen debatteerden in wetenschappelijk associaties. Zij waren niet diegenen die de patenten indienden voor baanbrekende ontdekkingen. Zij waren niet diegenen die als eersten in een raket stapten. Ik stel me graag een geschiedenis voor waarin dat wel zo was. Ik gebruik de verhalen van bestaande vrouwelijke ruimtewetenschappers, maar creëer fictieve werelden waarin zij ook echt de ruimte in zijn gegaan, en daar misschien nog steeds zijn. Ik probeer nu ‘boodschappen’ van deze vrouwen op te vangen uit de ruimte. Zo kunnen ze mij misschien een alternatieve manier van kijken bieden. Ik refereer graag aan mijn werk als ‘speculatieve geschiedenis’. Of speculatieve fictie.’’
Ik ben door ruimtevaart gefascineerd omdat ik geloof dat de blik vanuit de ruimte op aarde onze manier van kijken voor altijd heeft veranderd, en daarmee machtsstructuren heeft bepaald; of eerder versterkt.
ARH: Voor een vorig videoproject Eyes in the Sky over vrouwelijke astronomen heb je je grotendeels gebaseerd op bestaande personen, maar ontbrekende informatie aangevuld met fictieve verhalen.
AH: ‘’In Eyes in the Sky gaat het heel erg over het feit dat aan de beginfase van de ruimtewetenschap vrouwen absoluut niet mee op avontuur konden. De hoofdpersoon in mijn film heeft echt bestaan, ze was de vrouw van een hele interessante Russische wetenschapper, Tsiolkovsky, die eind 19e eeuw de eerste realistische theorieën heeft geformuleerd waarmee mensen de ruimte in konden reizen. Over zijn vrouw Varvara is niets bekend. Ik vraag mij af wat haar rol naast haar man was. Hoeveel ze van dat werk meekreeg. Ze heeft dit hoe dan ook ondersteund, al is het alleen al door een huishouden te runnen voor haar man. Maar vaak waren vrouwen veel meer in het werk betrokken dan enkel het huishouden doen. Hoe zij dit heeft ervaren en wat haar rol was, zullen we nooit weten. In Eyes in the Sky laat ik haar als eerste persoon de ruimte in reizen, niet in een raket, maar in een ballon. Haar ervaringen zijn een herschrijving van bestaande reisverhalen, science fiction verhalen en wetenschappelijke onderzoeken. Ik maak hier een absurd en plastisch verhaal van, waarbij ze haar ogen uit haar schedel popt en deze op twee verschillende plekken in de ruimte achterlaat. Het gaat dus ook heel erg over kijken, en over hoe problematisch het is om de aarde en het universum als een coherent geheel te benaderen.
Op dit moment zijn de hoofdrolspeelsters in mijn werk vrouwen waar veel meer over bekend is. Vrouwen die onmiskenbaar heel veel baanbrekend wetenschappelijk werk hebben verricht. Deze vrouwen bevonden zich in een mannenwereld, waarin ze nooit op hoog niveau deel konden nemen aan de wetenschappelijke discussies, of tenminste niet publiekelijk.
Maar vaak waren vrouwen veel meer in het werk betrokken dan enkel het huishouden doen.
ARH: In je werkperiode bij SYB gebruik je diffractie als techniek. Als ik probeer te begrijpen wat diffractie is in eigen woorden, betekent het geloof ik zoiets als ‘het buigen van bepaalde golven, zoals geluidsgolven, lichtgolven of elektromagnetische golven’. Jij bent vooral bezig met licht diffractie en dat wordt ook wel spectroscopie genoemd. Het buigen van lichtgolven is bijvoorbeeld waar te nemen in de reflectie van een CD waarin het kleuren spectrum van licht te zien is. Klopt het dat diffractie de verzamelnaam is voor het fenomeen van buigingen in verschillende golven en dat spectroscopie de naam is voor het wetenschappelijk bestuderen hiervan in licht specifiek? Wat vind jij zo interessant aan astronomische spectroscopie?
AH: ‘’Ja, spectroscopie wil de golflengtes van licht opbreken. Of ‘openbreken’. Hierdoor zie je in plaats van één lichtpuntje opeens het hele lichtspectrum: een regenboog. Naar aanleiding van het spectrum van een ster kun je analyseren hoe oud een ster is, hoe ver die staat en tegenwoordig kunnen astronomen zelfs de dampkring van exoplaneten analyseren om te zien of die mogelijk ‘leefbaar’ zijn.
Ik ben heel erg geïnteresseerd in hoe technologie onze manier van kijken verandert. Spectroscopie ontstond aan het begin van de technologische stroomversnelling in de 19e eeuw. Een spectroscoop is een van de eerste instrumenten waarmee een beeld vervormd wordt, om het zo beter te kunnen begrijpen. Er wordt iets zichtbaar gemaakt wat eerst onzichtbaar was. Die techniek werd al heel snel gekoppeld aan fotografie. Het spectrum van een ster werd op een fotografische plaat vastgelegd, en zo konden de zwarte strepen in het spectrum achteraf geanalyseerd worden. Vrouwen hebben hier een buitenproportioneel grote rol in gespeeld. Ik vind het heel mooi dat het bij deze techniek heel erg over zichtbaarheid en onzichtbaarheid gaat, over vervorming. Alsof er een hele extra laag in het universum wordt blootgelegd. Voor mij zijn er hele duidelijke parallellen met de (on)zichtbaarheid van vrouwen.
ARH: Diffractie is een concept dat door feministische theoretici (Haraway, Barad) figuurlijk wordt aangehaald om een manier van denken te omschrijven en aan te moedigen die verder gaat dan reflexiviteit. Reflectie bestaat namelijk nog steeds uit een tweedeling, terwijl diffractie een versplintering in meerdere ‘golven’ omschrijft. Als het figuurlijk wordt genomen kan het een denken in meerdere perspectieven duiden. Deze denkers pogen daarmee een hiërarchische denkwijze om te buigen. Hoe verhoudt jij je tot theorie in je werk? Hoe zou je de relatie tussen deze denkers en jouw eigen proces omschrijven?
AH: ‘’Ik heb de neiging om onderwerpen snel heel erg groot te maken in mijn werk, maar ik kan niet altijd helemaal genuanceerd verwoorden hoe ik verbanden zie, waarom onderwerpen me fascineren, waarom ik boos ben, waarom ik iets mis. Heel vaak helpen denkers me mijzelf te begrijpen. Ook is het voor mij belangrijk om mezelf in een hedendaagse discussie te kunnen plaatsen. Als kunstenaar ben je ook maar een deelnemer van de maatschappij, een afspiegeling van je eigen positie hierin. Het is eigenlijk nooit zo dat theorie aan het begin staat van mijn werk, maar wel vaak zo dat puzzelstukjes op hun plek vallen als ik theorie lees. Dat was nu ook het geval met het concept van diffractie. Ik was al met vrouwen in de spectroscopie bezig, maar feministische theorie heeft me erg geholpen om dingen op z’n plek te laten vallen.’’
Heel vaak helpen denkers me mijzelf te begrijpen.
ARH: De diffractie van licht is visueel heel betoverend, net als bijvoorbeeld de Super-Kamiokande Neutrino Detector in Japan, waar je een afbeelding van deelde op Instagram. Is dat esthetische effect, dat gepaard gaat met de ruimtevaart, belangrijk voor jou binnen je eigen projecten?
AH: ‘’Ik vind de esthetische verleiding van een beeld heel interessant. Dit heeft met macht te maken. Ik kijk graag naar hoe esthetiek wordt gebruikt om heersende machtsstructuren te versterken, of juist hoe een verleidelijk beeld gebruikt kan worden om aandacht weg te kapen bij de heersende macht. Hoe kan een gladgestreken beeld verstoord worden?
Ook geloof ik dat wetenschap en betovering niet los van elkaar te denken zijn. Wetenschappers staan niet buiten de maatschappij, niet los van machtsstructuren, niet los van esthetische verleiding. Dit zie je ook heel erg terug in beelden uit het universum. Dit zijn vaak sublieme, prachtige, kleurrijke nevels. Deze beelden zijn een vreemde combinatie van de werkelijkheid en een constructie. Het zijn lichtgolven die echt bestaan, maar die door mensen niet waar te nemen zijn. Zowel kunstenaars als wetenschappers (en waarschijnlijk de meeste mensen) worden aangetrokken door de esthetische verleiding die in de natuur te vinden is. Een spectrum, een regenboog, diffractiepatronen en sterrennevels zijn daar duidelijke voorbeelden van. Het is voor mij belangrijk om die betovering te gebruiken om een ander, minder éénduidig verhaal te vertellen. In dit geval vooral om de positie van vrouwen in de geschiedenis op een complexere manier in beeld te brengen.’’
Ik kijk graag naar hoe esthetiek wordt gebruikt om heersende machtsstructuren te versterken, of juist hoe een verleidelijk beeld gebruikt kan worden om aandacht weg te kapen bij de heersende macht.
ARH: Waar werk je momenteel aan in SYB?
AH: ‘’Mijn werk neemt meestal de vorm aan van video-installaties, performances of films. Dingen worden vaak snel complex in mijn werk. In een video-installatie komt dat allemaal samen.
Bij SYB ben ik nu bezig om objecten te maken. Dit is heel bevrijdend. Ik kan veel meer in kleine stapjes denken. Veel meer fragmenten uit mijn denkproces laten zien. Ik kan me in het maken verliezen. Wetenschappelijke instrumenten en hun optische functionaliteit zijn het beginpunt, maar ik merk dat het voor mij pas toegevoegde waarde krijgt als ik me de artistieke vrijheid veroorloof om daar niet aan vast te houden. Ik wil juist objecten en beelden maken die niet op één manier te duiden zijn.
Ik werk nu met gekleurd plexiglas, wat ik in lichtbakken in lagen opbouw tot een kleurenspectrum. Door heel veel lagen transparante kleuren te laten overlappen, gebeuren er rare dingen met wat zichtbaar is en wat niet. Sommige kleuren heffen elkaar op, bepaalde kleuren laten meer licht door dan andere. Het gaat over zichtbaarheid en onzichtbaarheid. Ik kan deze kleurrijke experimenten helemaal op zichzelf laten staan en mensen hier een visuele interactie mee laten hebben. Dat is een goede ingang, maar voor mij is het belangrijk om vervolgens te laten zien dat dit werk voortkomt uit het verlangen om de geschiedenis een klein beetje te herschrijven. Dat ik een frustratie voel over de onder-representatie van vrouwen. Dat de wetenschap haar licht op sommige dingen wel en op andere dingen niet heeft laten schijnen. Dat er mooie parallellen zijn tussen optische technieken en onder-representatie. Dit hoeft niet een heel letterlijk verhaal te zijn waarin ik precies alle verbanden uit ga leggen die ik zelf in het werk zie, maar die complexiteit wil ik wel meegeven. Ik ben nu dus aan het zoeken naar hoe ik dat precies zal doen en hoe ik archief materiaal deel uit laat maken van deze objecten.
Bij de spectroscoop die ik hier aan het bouwen ben, is de grote uitdaging hoe ik verwijs naar 19e eeuwse instrumenten – de periode waarin de fundamenten zijn gelegd voor ons gebruik van technologie en wanneer de vrouwen leefden die ik nu onderzoek – zonder te nostalgisch te worden. Hoe vind ik een beeldtaal waarmee ik mijn eigen speculatieve universum vol vrouwen laat zien, maar die ook naar de geschiedenis verwijst? Die wisselwerking is eigenlijk al heel lang belangrijk in mijn werk. In video en performance heb ik daar al veel meer een vorm voor gevonden. Dit keer maak ik een object dat zelf beelden kan projecteren en vervormen. De combinatie van de juiste beeldtaal vinden én een optisch werkend instrument bouwen, is extreem ingewikkeld. Ik denk niet dat ik daar binnen deze residentie een definitieve oplossing voor ga vinden, maar ik vind het wel heel leuk om een aantal tussenstappen te laten zien.’’
Dit interview is afgenomen op het moment dat Anna Hoetjes haar werkperiode had bij Kunsthuis Syb. Deze werkperiode duurde tot 9 mei en haar residency is dus al afgelopen. Klik hier voor meer info over de residency die Anna Hoetjes heeft gehad bij kunsthuis SYB.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl