Het ongewenste en bevrijde lichaam — in gesprek met Negiste Yesside Johnson

Ik had me voorgenomen om na de paar maanden die ik voor mezelf heb genomen — deels in Rotterdam, deels in Berlijn — mijn onderzoek rustig aan weer op te pakken. Eenmaal terug in Amsterdam bij WOW in Bos en Lommer diende zich een stroomversnelling aan: ik had een groepstentoonstelling in Berlijn, ik was een van de vier ontvangers van een stipendium aan het Sandberg Instituut voor een pre-promotieprogramma en niet lang daarna hoorde ik dat ik de Buning Brongers Prijs gewonnen heb.

In zekere zin wel. Het is tweeledig voor mij: om te bestaan, moet ik ‘doen’, omdat mijn gedachten zich op een tastbare manier moeten manifesteren. Mijn algemene ambitie is om mijn levensstijl te vertalen naar mijn praktijk. Ik maak geen haast om mijn projecten in een versneld tempo te produceren, omdat ik heb ondervonden dat die hyperactieve houding niet vol te houden is. Voortbouwend op eerdere werken, hebben de gelaagde werken die ik maak een lange levensduur.

Als zeer complex, omdat het over mijn leven gaat. Ik neem de tijd om op nauwkeurige wijze een stabiel fundament te creëren. Eigenlijk is mijn afstudeerwerk Shuffering and Shmiling (2021) het enige waarover ik daadwerkelijk kan praten, aangezien ik voorafgaand aan het Sandberg Instituut nooit eerder kunstonderwijs heb gevolgd. Mijn praktijk is een doorlopend methodologisch proces van auto-ethnografisch onderzoek, specifiek over het onderwerp van ongedocumenteerde migratie. In het verlengde van dit onderzoek kijk ik naar financiële ongelijkheid, ongelijkheid binnen sociale klassen en mentale zorg, wat implicaties zijn van een dergelijke positionering. Het onderzoek materialiseer ik in verschillende media, zoals sculptuur, film, geluid, installatie en tekst.

Dat klopt. De kernvraag is iets waar ik nog steeds mee worstel, aangezien het niet gaat om identiteitspolitiek zoals “Waar kom ik vandaan?”, maar eerder gaat om “Waar zijn we hier?”. Ik ben geboren in Nigeria en heb Nigeriaans-Engelse ouders. Op mijn zesde zijn mijn familie en ik geëmigreerd naar Zimbabwe en een jaar later zijn we naar Zuid-Afrika verhuisd. Daar heb ik tot mijn 30e gewoond. Al die tijd leefde ik ongedocumenteerd, als illegale burger.
Het feit dat ik het grootste deel van mijn leven zonder papieren heb geleefd, is onlosmakelijk verbonden met mijn praktijk. In februari 2019 heb ik Zuid-Afrika bewust verlaten. Ik mocht daar niet werken, gekoppeld aan het meedragen van een levenslang geheim en het moeten vinden van manieren onder de oppervlakte om te navigeren. Ik denk dat dat als volwassene niet de beste positie is om in te verkeren. Het was niet langer duurzaam noch gezond om in die overlevingsmodus door te leven. Momenteel heb ik te dealen met de langdurige mentale en emotionele gevolgen daarvan. Ik kon daar geen leven opbouwen. Ik droeg vooral het ondraaglijke gewicht van schaamte met me mee. Het vergt moed om je familie en de omgeving waarin je je thuis voelt achter te laten, terwijl je weet dat dat vergaande gevolgen heeft. Ik vertrok naar Engeland voor een paar maanden om te werken en te sparen voor een studie. In augustus 2019 ben ik aan mijn master begonnen. Op dit moment geldt voor mij nog steeds een inreisverbod in Zuid-Afrika, omdat ik als een ‘ongewenst persoon’ te boek sta.
Op een bepaalde manier confronteer ik het verlangen naar restitutie in veel van deze historische verhalen die mijn leven op een directe manier hebben beïnvloed, zonder dat ik ben onderwezen over deze standpunten die decennia geleden zijn ingenomen. De beste manier om mijn ervaringen te contextualiseren, is om werken te maken die dienen als sporen van mijn verleden. Tegelijkertijd vormen ze een archief voor mensen zoals ik, die uitgesloten zijn van het wettelijk recht om te zijn.

Natuurlijk: thuis is thuis. Mijn broer, mijn nichtjes en beste vrienden wonen daar. Het is het land waar de meerderheid van mijn jeugdherinneringen liggen en de ervaringen daar hebben me gevormd tot het individu dat ik nu ben. Ik weet niet of ik het zie als een plaats om me te wortelen. Ten eerste krijg ik nog steeds geen verblijfsvergunning of staatsburgerschap. Het is een land in crisis; corruptie, armoede, sociale en politieke problemen zijn daar orde van de dag. Daar was ik me voortdurend bewust van het feit dat ik slachtoffer zou kunnen worden van criminaliteit in welke vorm dan ook, maar uiteindelijk raak je daar ongevoelig voor. In Europa heb ik iets meer ruimte om te bewegen, al heeft een lichaam hier ook geen volledige bewegingsvrijheid. De ironie van dit alles is dat dit ‘beetje ruimte’ enkel bestaat dankzij de onschatbare prijs die het continent Afrika ervoor heeft betaald.

Zoals ik al zei, is het onderzoek auto-etnografisch. Alles wat ik beschrijf of presenteer is gebaseerd op persoonlijke ervaringen en reflecties daarop. De reden daarvoor is het belang van het deelbaar maken van onze ervaringen in plaats van het zwijgen aan te nemen als overlevingsstrategie. Ik refereer altijd naar “ons en wij”, omdat er meer mensen zijn als ik, veel meer zelfs.
Wanneer iets me doet herinneren aan vroeger, onderzoek ik de persoonlijke, historische en geografische situatie van dat moment en verbind ik ze aan elkaar. Door middel van materiële referenties en kennis, plaats ik de ontdekkingen in de context waarin ik me nu bevind. Ik maak gebruik van gevonden materialen, omdat een deel van mijn morele kompas gaat over ‘dis-othering’. Materialen, afgedankt en achtergelaten, worden op dezelfde manier over het hoofd gezien als wij. Mijn werk is ook sterk gebaseerd op een schriftelijk document waarin ik verschillende soorten taal (waaronder citaten) verzamel. Deze stapel notitieboekjes, losse papieren met aantekeningen, boeken en sticky notes is een materialisatie van hoe ik navigeer. Het is een onderzoeksdocument dat ik op een dag, als ik de juiste vorm gevonden heb en ik er klaar voor ben, graag wil delen met een groter publiek zodat ze inzicht krijgen in mijn proces.

Dit kan ik het beste uitleggen aan de hand van Shuffering and Shmiling (2021): een installatie van een kooiwagen waarin ik de inbraakbalk, die als universele taal dient, heb verwerkt, de specifieke stijl en het materiaal dat vooral in de zuidelijke regio’s van de wereld wordt aangetroffen. Daaraan heb ik specifieke motieven toegevoegd van codering in Nsibidi, een systeem van symbolen of proto-schrift dat in Zuid-Nigeria is ontwikkeld. Door het plaatsen van spots, ook een verwijzing naar het concept van performativiteit, ontstaat er een abstract schaduwspel op de muur. Deze lijnen heb ik overgetrokken met houtskool waardoor er een nieuwe, moeilijk te ontcijferen, visuele vertaling ontstond.
Untitled (2021) is gemaakt op gebruikt afdekpapier dat ik gratis meekreeg bij de Tool-O-Theek van de academie. De voetsporen creëren een verdubbeling van het verlopende proces in tijd en ruimte. Als vervolgstap heb ik de overgetrokken lijnen herhaald in metaal. Deze objecten heb ik gecombineerd op een linnen doek Why are you here then if you criticize it so much? (2021) en een houten raam gemaakt van iep, een Nederlandse boom. Door het frame toe te voegen ga ik met dit werk ook in op de traditionele verschijningsvormen van het medium schilderen. Ik zet altijd mijn vraagtekens bij tradities, vooral in termen van de kunstmarkt waarin geldt; hoe traditioneler de vorm, hoe meer geld je verdient. In zekere zin bespreken de ingekaderde schaduwschilderijen ook de assimilatie die plaatsvindt in de samenleving als een ander lichaam, als migrant, ‘aanvaardbaar en aanspreekbaar’ wordt geacht.

Een docent zei eens dat de karren de logistiek van het kapitalisme laten zien, “…dat is waar je werk over gaat!” In zekere zin heeft hij gelijk. In de supermarkt waar ik in The Stow, Harlow (Verenigd Koninkrijk) werkte, duwden mijn collega’s – voornamelijk migranten – en ik continu zulke karren rond. De karren zou je kunnen zien als lichamen die van alles hebben meegemaakt en veel gewicht dragen. Je bent er als migrant aan gewend om in het leven geen stabiele basis te hebben en als die basis zich wel aandient, die altijd onzeker is.

Wat ik het belangrijkste vind, is dat het werk bestaat in alledaagse ruimtes. Zoals bij de karren uit mijn eindexamenwerk — er zijn nog steeds mensen die me foto’s toesturen van vergelijkbare karretjes met als bijschrift: ”Hé, ik wist niet dat je bij Albert Heijn tentoonstelde!” Door de herkenbaarheid en laagdrempelige connectie, ga je nadenken over de context van het werk. Je bent je meer bewust van je omgeving: waar staat de kar, wie duwt de kar, wat betekent dat? En daarnaast wil ik gezond en gelukkig zijn, zodat ik in staat ben cruciale beslissingen te nemen in zowel mijn kunstenaarschap als mijn leven.