Tendentieuze imago’s – over hoe Keizer Augustus de alleenheerschappij naar zich toetrok en Trump het opnieuw probeert

Gekreun, geschreeuw en pijnkreten zijn duidelijk hoorbaar. De geluiden worden vooral intens wanneer de meute minutenlang als een stormram inbeukt op een groep agenten die een smalle doorgang blokkeert. Nu de dramatische opsmuk van het Amerikaanse verkiezingsnieuws niet de boventoon voert, zoals dat het destijds bij de beelden in de media wel deed, gaat de film onder mijn huid zitten. Ik realiseer me wat er in november, als er in Amerika weer verkiezingen zijn, op het spel staat.

Het zien van de gewelddadige bestorming van het Capitool, een gebouw met zulke typisch Romeinse elementen zoals de grote centrale koepel en indrukwekkende rijen zuilen langs de gevel, roept in mijn gedachten de teloorgang van de Romeinse Republiek op. Een republiek waarvan het democratische gehalte in de handen van Keizer Augustus steeds verder werd uitgehold, totdat hij zichzelf uiteindelijk als alleenheerser naar voren wist te schuiven. Om te begrijpen hoe hij dat deed, en hoe Trump ditzelfde lijkt te proberen met de Amerikaanse democratie, leg ik in dit essay een aantal relevante gebeurtenissen naast elkaar.¹

Augustus: ‘hersteller van de Romeinse Republiek’ 

Zoals Trump voortbouwt op de naamsbekendheid van zijn vader, zo deed Augustus dit met die van zijn oudoom Julius Caesar. Caesar was populair geweest onder de bevolking vanwege zijn heroïsche veldslagen en een beleid dat het volk ten goede kwam. In 44 voor Christus werd hij vermoord door een groep senatoren, omdat hij zichzelf tot dictator voor het leven had uitgeroepen. De republiek moest worden gered. In zijn testament had Caesar de achttienjarige Augustus – toen nog Octavius genaamd – als zijn opvolger en geadopteerde zoon aangewezen. Dit betekende dat Octavius Caesar’s naam mocht dragen, waar die vanaf dat moment fanatiek gebruik van maakte. Zijn latere tegenstrever Marcus Antonius sloeg het gebeuren met argusogen gade. Hij zei over Octavius dat hij slechts ‘een jongen was die alles aan een naam dankt’.²

Antonius was generaal en een trouwe vriend van Julius Caesar, en was na diens dood consul van de republiek. Dit was het hoogste ambt, dat werd gedeeld met een andere consul. De republiek kende een democratisch karakter, omdat de Romeinse burgers elk jaar de consuls kozen en in volksvergaderingen konden stemmen over wetten die waren voorgelegd door de Senaat. De Senaat was het belangrijkste politieke orgaan, dat bestond uit de rijkste leden van de maatschappij. Zij maakte wetten, controleerde de consuls en voorzag hen van advies.

Na de dood van Julius Caesar was het onrustig. Rome kreeg te maken met burgeroorlogen. Octavius en Antonius kwamen als de grote overwinnaars uit de strijd en sloten in het jaar 40 voor Christus een verbond. Octavius kreeg alle Westelijke provincies onder zijn controle en Antonius kreeg volledig de vrije hand in het rijke Oosten. Daar ging Antonius een machtsrelatie aan met de Egyptische farao Cleopatra. Maar Octavius aasde op meer. Hij maakte de publieke opinie rijp voor oorlog.

Octavius zette daarvoor een imago in dat de grote redenaar Cicero hem had helpen vormen na de moord op Caesar: de hersteller van de waarden van de Romeinse republiek.³ Deze waarden waren moed, gerechtigheid, clementie en eerbied.⁴ Met dit imago van Romeinse deugdelijkheid zette hij zich af tegen Antonius, die hij afschilderde als een decadente en incompetente dronkaard die aan de leiband liep van de tirannieke, losbandige en extravagante Cleopatra.⁵ Zij was in de politieke beeldvorming een machtswellusteling die een gevaar zou zijn voor het voortbestaan van de Romeinse republiek.

Nadat Antonius en Cleopatra waren overwonnen, trok Octavius geleidelijk de alleenheerschappij naar zich toe. Hij deed dit door niet te opzichtig te zijn. Het brute einde van zijn oudoom lag immers nog vers in het geheugen. In een showproces op 13 januari 27 v. C. gaf hij alle machtsbevoegdheden die hem waren toegekend om Antonius te bestrijden en overwinnen terug aan de Senaat.⁶ De Senaat weigerde meteen. Zij gaven Octavius een groot deel van de provincies terug en hij behield de macht over het grootste deel van het leger. 

Zijn nieuwe rol werd beklonken met de eretitel Augustus, wat ‘verhevene’ betekende. En als politieke titel koos hij niet voor ‘koning’ maar voor ‘princeps’. Dit was van oudsher de functie van senatoren die door hun gezag en politieke overwicht ‘eersten onder gelijken’ waren, zij mochten dus als eerste spreken. Vier jaar later kreeg hij bovendien het republikeinse ambt van ‘volkstribuun’. Traditioneel was dit de persoon die de belangen van de Romeinse burgers behartigde. In deze hoedanigheid had hij de rest van zijn leven het recht om wetten voor te stellen en te vetoën. 

Bij zijn benoeming tot princeps kreeg Augustus een gouden schild met daarop de eerdergenoemde republikeinse waarden.⁷ Het schild heeft dan weer een relatie met het gouden schild van de mythologische held Aeneas.⁸ Hij werd in de republikeinse periode beschouwd als een verre voorouder van Rome en Julius Caesar lieerde hem later strategisch aan zijn familielijn. ⁹ Onder Augustus’ opkomst tot princeps werd Aeneas stamvader van de Romeinen, zoals beschreven in het epos De Aeneis (29-19 v. C.) door de dichter Vergilius. Hierin krijgt Aeneas een gouden schild vooraf aan de inname van Latium, om weer orde te brengen. Latium is het kerngebied van de Romeinen: de plek waar later Rome wordt gesticht. Op Aeneas’ schild staat Augustus’ oorlogsstrijd tegen Antonius en Cleopatra. 

Vergilius beschrijft Julius Caesar en Augustus als directe afstammelingen van Aeneas. Ook in de profetische woorden van Aeneas’ vader, genaamd Anchises, wordt Augustus beschreven: : ‘[…] dit is de man, […] Caesar Augustus, godgeboren, die weer gouden eeuwen zal brengen voor Latium, zoals eens onder Saturnus’ regering, […].’ (6. 791-793). In zijn voorspelling vergelijkt Anchises het aanbreken van Augustus’ gouden tijd met die van God Saturnus. Deze tijd ving aan met Saturnus’ stichting van Latium, toen hij wetten invoerde die de, volgens hem, wilde inwoners beschaving zouden bijbrengen en vrede bracht. Later bleken ze echter toch weer ten prooi aan chaos te vallen.

Als we dit verhaal koppelen aan het schild van Augustus, daarbij in acht nemend dat de Aeneas die Vergilius beschrijft de republikeinse deugden personifieert,¹⁰ lijkt het symbool te staan voor de ‘restauratie’ van de republiek. Een restauratie die na de overwinning op Antonius en met Octavius’ benoeming tot princeps was ingezet, wanneer hij net als Saturnus morele wetten begon in te voeren.¹¹ De voorspelde gouden tijd breekt aan: Res Publica Restituta.¹²

Trump: ‘hersteller van de Amerikaanse Republiek’ 

Augustus’ frame van herstel en de terugkeer van de gouden tijd in Latium doet denken aan de verkiezingsslogan ‘make America great again’. Ronald Reagan was de eerste die deze kreet inzette voor zijn presidentsverkiezingen in 1980, later werd deze door Trump toegeëigend. De stamvader in de ontstaansmythe van Reagans politieke persona werd de pionierende cowboy.¹³ De cowboy stond symbool voor het vrije individu, dat in diens ondernemende activiteiten geen strobreed in de weg moest worden gelegd en daarbij werd beschermd door Law and Order. De verkiezingsslogan ging gepaard met een poster waarop Reagan een cowboyhoed draagt. Wat het gouden schild was voor Augustus, was de cowboyhoed voor Reagan.

Ook Trump omarmde de pioniersmythe:‘The American nation was carved out of the vast frontier […] Our ancestors braved the unknown; […] raised up the skyscrapers.’ ¹⁴ Volgens socioloog Olena Leipnik is Trump een gemoderniseerde versie van Reagans plattelandscowboy. Trump cultiveert ‘de cowboy van de metropool’, de ondernemende pionier die eigenhandig kapitaal vergaart, ‘[…] the cowboy, choosing the skyscrapered city.’¹⁵ Daarom heeft hij Reagans cowboyhoed mogelijk vervangen door een baseball cap¹⁶, die, net als de hoed, lijkt te appelleren aan de witte conservatieve Amerikaan.¹⁷ Moderedacteur Robin Givhan beweert dat de pet door racistische getinte Trump-rally’s uitgegroeid is tot een representatie van ‘white male privilege, of violence and hate’.¹⁸

Een andere gelijkenis tussen Trump en Reagan is het imago van Law and Order. De term Law and Order was in de eerste helft van de twintigste eeuw bekend van titels van westerns waarin altijd een rol is weggelegd voor een sheriff die orde op zaken stelt in een stadje dat wordt belaagd door schurken.¹⁹ Reagan had, in zijn vorige leven als acteur van B-films, in zo’n western zelf eens de rol van sheriff gespeeld. 

In de tijd dat Reagan opkwam als politicus hadden de cowboy en de woorden Law and Order een racistische connotatie gekregen. De woorden verwezen in bedekte termen naar de tijd van de segregatiewetten, waarin witte mensen meer rechten kregen toebedeeld dan zwarte mensen.²⁰ Deze wetten zijn in 1964 door de Civil Rights Act (CRA) afgeschaft. Reagan verzette zich hiertegen, net als de Zuidelijke Staten, die eerder ook de wettelijke afschaffing van de slavernij in 1865 als een pijnlijke nederlaag hadden ervaren.²¹

In de film Insurrection refereert Serrano aan deze beladen geschiedenis door middel van visuele verwijzingen naar de stomme film The Birth of a Nation uit 1915 van D. W. Griffith, waarin de Ku Klux Klan wordt verheerlijkt. Het eerste deel van de film speelt zich af in de periode van de Amerikaanse burgeroorlog die door de Zuidelijke Staten van de Noordelijke Staten wordt verloren. Het tweede deel gaat over de periode hierna, de zogenoemde Reconstructie, toen slavernij wettelijk werd afgeschaft. De bevrijde Afro-Amerikanen worden in dit deel neergezet als onruststokers die tot de orde moeten worden geroepen door de Ku Klux Klan. 

Het verbaast mij niet dat Serrano’s oog op deze controversiële film viel en deze koppelde aan zijn weergave van Trumps opstand. Controverse is een handelsmerk van Serrano’s werk. Dat is wat ik mij ook nog goed herinner van de aankondiging van zijn tentoonstelling History of Sex in het Groninger Museum, zeventwintig jaar geleden. Om reclame te maken voor deze tentoonstelling was het museum voornemens om door de hele stad posters van een foto van Serrano op te hangen, waarop te zien is hoe een naakte jonge vrouw in de mond van een man plast. Televisiezenders buitelden over elkaar heen om dit plan ter discussie te stellen. Het beeld was confronterend en choquerend maar ook heel representatief voor het werk van Serrano. Onderdeel van de tentoonstelling was zijn meest bekende werk Piss Christ: een foto van een kleine crucifix, ondergedompeld in Serrano’s eigen urine. Wat mij opvalt is dat de film Insurrection nog steeds wordt gekenmerkt door controverse, maar dat het hier minder om het shockerende effect lijkt te gaan. In plaats daarvan daagt deze de kijker uit tot reflectie op de erbarmelijke politieke staat van Amerika.

Zo is de vormgeving van de titelkaarten geïnspireerd op die van de film uit 1915. Op de eerste titelkaart van de film zijn de woorden Birth of a Nation vervangen door de titel Insurrection en de naam van de regisseur D. W. Griffith door Trump. Serrano wil hiermee laten zien dat de verscheurdheid in Amerika teruggaat op de burgeroorlog.²² Vooral onder de witte Zuiderlingen leeft er volgens hem een nostalgisch verlangen naar de ‘good ol’ days’. Trump wist hierop in te spelen, mogelijk dat Serrano daarom Trump symbolisch bombardeert tot regisseur van de ‘insurrection’, de opstand. In aansluiting hierop begint Serrano’s verfilmde opstand met delen uit de opruiende speech van Trump, die hij gaf voorafgaand aan de mars en waarmee hij de meute naar het Capitool wist te dirigeren vanwege de ‘gestolen verkiezingen’. 

Zowel Reagan als Trump tapten met hun slogan van een ‘Great America’ uit een onderstroom van nostalgisch verlangen. Volgens historicus Daniel Lucks, die een doctoraat heeft in Amerikaanse geschiedenis, suggereerde Reagan met deze slogan Amerika in zijn vroegere glorie terug te willen brengen. Naar de periode van voor de jaren zestig, toen er nog segregatiewetten en stereotiepe rolverdelingen waren.²³ Alsof daarna de individuele vrijheid en traditionele familiewaarden van de (witte) conservatieve Amerikaan, die terugging op de ‘cowboytijd’, in verval waren geraakt. En bijzonder hoogleraar geschiedenis Leonard Steinhorn van de American University of Washington beschrijft Trumps slogan als een ‘deep yearning and determination to restore an idealized version of 1950s America that many Republicans believe has been lost.’²⁴

Evenals Reagan verbindt Trump de slogan aan een Law and Order-imago. Tijdens zijn acceptance speech in 2016 noemde hij de term Law and Order verscheidende malen met rascistische bijbetekenis.²⁵ In het verlengde hiervan wrijft hij zijn tegenstrever Kamala Harris een falend grensbeleid aan. De orde wordt in zijn ogen bedreigd door een toestroom van immigranten die hij neerzet als verkrachters en drugsdealers. Hij lijkt ook Harris buiten de Amerikaanse ‘orde’ te plaatsen door haar telkens bij haar Indiase voornaam te noemen, die hij ook nog expres verkeerd uitspreekt.²⁶ Om nog eens terug te grijpen naar de Romeinse Republiek: Augustus paste soortgelijke trucs toe op Cleopatra, door haar te kenschetsen als een niet-Romeinse, ondeugdelijke buitenissigheid die de republiek bedreigde.

Trumps en Augustus’ restauratieverhaal als bliksemafleider

Nu ik een aantal vergelijkingen heb gemaakt tussen Trump en Augustus, rijst de vraag of Trump werkelijk van plan is de democratie uit te hollen om als alleenheerser te kunnen regeren en tevens de vervolgvraag, in hoeverre dit doel met de verkiezingen in zicht een kans van slagen heeft. Wat we wel weten is dat Trump sinds zijn vorige verlies niet stil heeft gezeten in zijn missie om de partij naar zijn hand te zetten. Hij steunde bijvoorbeeld loyale kandidaten bij de Senaatsverkiezingen, onder wie zijn running mate J.D. Vance. Daarbij heeft hij geleerd van zijn vorige presidentschap: dit keer heeft hij wel een agenda. Die ontbrak destijds omdat hij niet had zien aankomen dat hij daadwerkelijk zou winnen.²⁷ Zijn huidige agenda zou weleens ingevuld kunnen worden door Project 2025, een product van denktank de Heritage Foundation, die in 1980 eveneens de agenda van Reagan bepaalde.²⁸

Project 2025 is een gedetailleerde blauwdruk voor de volgende Republikeinse president die een ingrijpende herziening van de uitvoerende macht zal inluiden. Als Trump wint zou hij bijvoorbeeld het Departement van Justitie meer onder zijn controle krijgen. Hij krijgt daarmee de macht om aanvallen uit te voeren op belangenorganisaties en individuen waartegen en tegen wie hij zich verzet.²⁹ Of hij zou een groep overheidsmedewerkers kunnen samenstellen die alles doen wat hij wil. Die hij ook weer eenvoudig zou kunnen ontslaan als zij niet naar zijn pijpen dansen.³⁰ Hoewel Trump zich distantieert van het project, hebben allerlei mensen uit zijn nabije kring er wel aan meegewerkt. Vance schreef zelfs een voorwoord voor een ander boek van de bedenker van het plan, Kevin D. Roberts.

Wederom is er een link te leggen met de aanpak van Augustus, mocht Trump werkelijk het project ten uitvoer brengen. Ook Augustus trok de (wettelijke) macht naar zich toe, door republikeinse ambten op zich te nemen, zoals die van princeps en volkstribuun en deze in bevoegdheden uit te breiden.³¹ De ambtsnamen die hij kreeg toegekend namen de schijn weg van zijn autocratische intenties. Dat deze ambten werden aangevuld met meerdere zeggenschappen, leek gerechtvaardigd op basis van het verhaal van de restauratie van de republiek waarmee een gouden tijd zou aanbreken. Maar ondertussen vond er een autocratische systeemverandering plaats; de gedeelde regie van het volk maakte plaats voor alleenheerschappij. De kunsthistoricus Nigel Spivey schrijft hierover: ‘[…] he must wield all the autocratic power of a monarch while seeming to restore and uphold Rome’s time-honoured Republican state.’³²

Trumps retoriek van een terugkeer naar een Great America, ondersteund met zijn eigen Law and Order-imago, verliest aanzienlijk aan geloofwaardigheid nu het Project 2025 is geopenbaard. Het brengt luidkeels de intenties van een systeemverandering aan het licht die autocratisch van aard zijn. Daar waar Augustus er nog in slaagde die, met zijn restauratieverhaal, te verhullen. In tegenstelling tot Serrano’s opstand-regisserende Trump, lijkt de Trump van vandaag de regie over zijn verhaal van herstel te verliezen. Zolang de democraten op Project 2025 blijven hameren, lijkt het onvermijdelijk dat gematigde republikeinen afgeschrikt worden en zich van Trump afkeren. Waarschijnlijk gaat het hem zijn presidentschap kosten.

America & Trump by Andres Serrano is tot en met 5 november 2024 te bezoeken in het Forum Groningen.

¹ Matthew D. H. Clark, Augustus, First Roman Emperor: Power, Propaganda and the Politics of Survival, (Bristol: Phoenix Press 2010), 1, Ondanks het tijdverschil tussen Augustus en Trump zijn bepaalde propagandastrategieën hetzelfde gebleven. De classicus Matthew Clarke schrijft: ‘[…] we can observe the same political strategies in both the literary and archaeological sources for Augustan Rome that we see in the modern world of politics.’

² Cicero, Philippicae, 13.11.24, zie https://lexundria.com/cic_phil/13.24/y 

³ Ibid., 3., zie https://lexundria.com/cic_phil/3/y  

⁴ Karl Galinsky, Augustan Culture, (New Jersey: Princeton University Press 1998), 80, Tonio Hölscher, The Language of Images in Roman Art, (Cambridge: Cambridge University Press 2004), 89 en zie noot 7

⁵ Matthew Dennison, Keizer Augustus, vert. Roelof Posthuma, (Utrecht: Omniboek 2018), Kindle Edition, locatie 291

⁶ Adrian Goldsworthy, Augustus: Van revolutionair tot keizer van Rome, vert. Roelof Posthuma, (Utrecht: Omniboek 2016), Kindle Edition, hfst. 12, locatie 4066, 4077

⁷ Karl Galinsky, Augustus: Introduction to the Life of an Emperor, (Cambridge: Cambridge University Press 2012), 70

⁸ William Anthony Camps, An Introduction to Virgil’s Aeneid, (Oxford: Oxford University Press1969), 102-103

⁹ Jane DeRose Evans, The Art of Persuasion: Political Propaganda from Aeneas to Brutus, (Ann Arbor: University of Michigan Press 1992), 35-42

¹⁰ Clarke, Augustus, First Roman Emperor, 114

¹¹ Galinsky, Augustan Culture, 96-97 en Dennison, Keizer Augustus, locatie 392, 402, 415, 449, en Adrian Goldsworthy, Augustus, hfst.14, locatie 4863, 4873, 

¹² Robert A. Williams, Savage Anxieties: The Invention of Western Civilization, (New York: St. Martin’s Press 2012), 115-118 

¹³ David A. Smith, Cowboy Presidents: The Frontier Myth and U.S. Politics since 1900, (Norman: University of Oklahoma Press 2021). Ronald Reagan: Taped Announcement on Candidacy for California Governor”, American Rhetoric Online Speech Bank, laatst gewijzigd op 2 oktober 2021, https://www.americanrhetoric.com/speeches/ronaldreagancalgovcandidacy.htm, Reagan: ‘The choice is not between left or right but, rather, between up or down. The Founding Fathers knew this and they set our course upward, toward the ultimate in individual freedom consistent with law and order.’, Bill Yenne, The Complete Book of US Presidents, (New York: Crestline Books 2021), Republican State Central Committee Convention, 1973, 221: ‘One legislator accused me of having a nineteenth-century attitude on law and order. That is a totally false charge. I have an eighteenth-century attitude. That is when the Founding Fathers made it clear that the safety of law-abiding citizens should be one of the government’s primary concerns, […].’, We Will Be a City Upon a Hill: Governor Ronald Reagan, January 25, 1974. To the First Annual Conservative Political Action Conference”, Cfif: Center for Individual Freedom, gepubliceerd op 9 juni 2004, https://www.cfif.org/htdocs/freedomline/current/america/governor_ronald_reagan.htm:’You can call it mysticism if you want to, but I have always believed that there was some divine plan that placed this great continent between two oceans to be sought out by those who were possessed of an abiding love of freedom and a special kind of courage. This was true of those who pioneered the great wilderness in the beginning of this country.’ 

¹⁴ “Remarks by President Trump in State of the Union Address”, Trump White House Archives, gepubliceerd op 4 February 2020, https://trumpwhitehouse.archives.gov/briefings-statements/remarks-president-trump-state-union-address-3/

¹⁵ Olena Leipnik, Donald Trump in the Frontier Mythology, (London: Routledge 2023), Kindle Edition, hfst. 4. 

¹⁶ Leipnik, Donald Trump in the Frontier Mythology, hfst. 4.

¹⁷ Heather Cox Richardson, “The Cowboy Mythology: Twenty years since the Reagan Revolution  and the Rise of Movement Conservatives”, Milwaukee Independent, gepubliceerd op 31 januari 2021, https://www.milwaukeeindependent.com/heather-richardson/cowboy-mythology-twenty-years-since-reagan-revolution-rise-movement-conservatives/ 

¹⁸ Robin Givhan, “The MAGA hat is not a statement of policy. It’s an  inflammatory declaration of identity”, The Washington Post, gepubliceerd op 24 januari 2019, https://www.washingtonpost.com/lifestyle/style/the-maga-hat-is-not-a-statement-of-policy-its-an-inflammatory-declaration-of-identity/2019/01/23/9fe84bc0-1f39-11e9-8e21-59a09ff1e2a1_story.html 

¹⁹ Geoff Nunberg, “Is Trump’s Call For ‘Law And Order’ A Coded Racial Message?”, NPR, gepubliceerd 28 juli 2016,  https://www.npr.org/2016/07/28/487560886/is-trumps-call-for-law-and-order-a-coded-racial-message 

²⁰ Ed Kilgore, “Trump Is Reviving the Disgraceful Legacy of ‘Law-and-Order’ Politics” , Intelligencer: New York Magazine, gepubliceerd op 3 juni 2020, https://nymag.com/intelligencer/2020/06/trump-law-and-order-politics-nixon-reagan.html 

²¹ Op verkiezingscampagne stelde Reagan in een toespraak op 3 augustus 1980 op de Neshoba County Fair in Philadelphia, Missippi, slechts kilometers verwijderd van de plek waar in 1964 drie burgerrechtenactivisten werden vermoord dat ‘States rights’ moesten worden gerespecteerd, waarmee hij impliceerde dat de federale rechten van de CRA niet in Mississippi zouden moeten gelden en het bij de segregatiewetten moest blijven.

²² Janelle Zara, “Andres Serrano on his Capitol attack film: ‘I like that word, excruciating’”, The Guardian, gepubliceerd op 7 januari 2022, https://www.theguardian.com/film/2022/jan/07/andres-serrano-insurrection-film-interview

²³ Daniel S. Lucks, “Donald Trump, a true Reagan Republican”, Los Angeles Times, gepubliceerd op 19 juli 2020, https://www.latimes.com/opinion/story/2020-07-19/ronald-reagans-racism-cleared-the-way-for-trump   

²⁴ Leonard Steinhorn, “The fundamental flaw in ‘Make America  Great Again’: The America of the 1950s was great only for some Americans”, The Washington Post, gepubliceerd op 26 juli 2022, https://www.washingtonpost.com/made-by-history/2022/07/26/fundamental-flaw-make-america-great-again/ , Steinhorn haalt daarbij een onderzoek uit 2021 aan waaruit blijkt dat 70 procent van de Republikeinen gelooft dat de Amerikaanse cultuur en levenswijze sinds de jaren vijftig zijn verslechterd. Voor hen begon met de jaren zestig — toen bevrijdingsbewegingen sociale en institutionele veranderingen eisten en een vrijer seksuele moraal opgeld deed — het Amerikaanse tijdperk af te brokkelen

²⁵ Dara Lind, “Donald Trump’s RNC speech turned his white supporters’ fear into a weapon: Trump’s message to white Americans: Your worst instincts can save your lives”, Vox, laatst gewijzigd op 22 juli 2016, https://www.vox.com/2016/7/22/12254212/trump-rnc-speech-racist 

²⁶ Steve Benen, “Trump picks a nickname for Harris that no one seems to understand”, MaddowBlog, gepubliceerd op 7 Augustus 2024,
https://www.msnbc.com/rachel-maddow-show/maddowblog/donald-trump-nickname-kamala-harris-kamabla-no-one-understands-rcna165602

²⁷ S.V. Date, “Trump Running Away From Project 2025, An Autocracy Manual Written By His Own Aides. The detailed outline for the first six months in office is meant to avoid the chaos of 2017 — and make for a more efficient Trump second term”, Huffpost, gepubliceerd op 12 juni Juli 2024
https://www.huffpost.com/entry/trump-project-2025_n_668f06c0e4b0877e5b9417ff

²⁸ Gerald F. Seib, We Should Have Seen It Coming: From Reagan to Trump, (New York: Random House 2020), 27-29

²⁹ ACLU; American Civil Liberties Union Foundation, “How Trump’s Proposed Radical Expansion of Executive Power Will Impact Our Freedoms”, gepubliceerd op 11 juli 2024,
https://www.aclu.org/news/civil-liberties/how-trumps-proposed-radical-expansion-of-executive-power-will-impact-our-freedoms

³⁰ Franco Ordoñez, “Trump allies craft plans to give him unprecedented power if he wins the White House”, NPR, gepubliceerd op 6 december 2023, https://www.npr.org/2023/12/06/1217562544/trump-and-insiders-craft-plans-for-unprecedented-power 

³¹ Cassius Dio, Historia Romana, 53.32., zie https://lexundria.com/dio/53.32/cy 

³² Nigel Spivey, How Art Made the World, (New York: Basic Books 2006), 475. De kunsthistoricus Nigel Spivey schrijft: ‘[…] he must wield all the autocratic power of a monarch while seeming to restore and uphold Rome’s time-honoured Republican state.