Het is vijf voor twaalf en toch hebben we tien minuten nodig – een interview met de Ambassade van de Noordzee

Voor mij is het begonnen in 2015 met de oprichting van het Parlement van de Dingen en in 2018 is daar de Ambassade van de Noordzee uit voortgekomen. Ik maakte mij enorme zorgen over klimaatverandering en voelde mij daar eenzaam in, ik droomde dus vooral van een nieuw verhaal en daarom begonnen we de Ambassade. De luisterfase ging vervolgens over agenderen. Wij vonden dat je politiek kan bedrijven met niet-mensen, er waren voorbeelden van wereldwijd en wij wilden dat in Nederland proberen. Deze insteek staat inmiddels wel op de agenda, dus ik voel mij nu ook een klein beetje verweesd. Welke houding is er dan nu eigenlijk nodig?

Ik droomde er echt van dat de Noordzee een politieke speler zou zijn in 2030 en eigenlijk nog steeds. Maar het is vreemd, want dat is een heel concrete droom en tegelijk totaal abstract. Wij weten ook niet precies hoe dit er uit zou moeten zien. We willen ergens naartoe gaan, een situatie en een relatie met de zee die beter is dan nu.

In mijn eigen werk als muzikant ben ik altijd bezig geweest met luisteren en het valt mij altijd op dat luisteren vaak wordt overgeslagen. Luisteren wordt als gegeven aangenomen en gereproduceerd, maar luisteren als zodanig wordt niet bestudeerd in bijvoorbeeld een schoolcontext of in de politiek. Het wordt niet als een kunde gezien, als iets wat je misschien wel moet leren en op verschillende manieren kan doen.
Ik raakte betrokken bij de Ambassade toen het werd opgericht en het doel was om de Noordzee te representeren. Toen heb ik ingebracht dat als we de politieke stem van een niet-mens willen representeren, we daar eerst naar moeten leren luisteren. Ik vond het direct interessant dat we zouden gaan luisteren naar dingen die je niet kunt horen of waar je oren niet op gefocust zijn. Als je stelt dat we rekenschap moeten afleggen aan een niet-menselijke politieke acteur, dan betekent dit dat die is op zijn eigen zeeïge manier. Die is niet zoals wij zijn; wij zijn geen grote massa zoutwater. Het luisteren naar een intentie, een belang of een grief is echt een ander soort luisteren waarbij je ook andere zintuigen moet gebruiken of heel andere methodes. We gingen niet alleen oren of microfoons gebruiken, maar ook onze reuk en onze smaak.

Los van het feit dat we niet met de Ambassade konden beginnen zonder te luisteren, is de luisterfase ook functioneel. Door te luisteren verzamel je kennis. En die kennis is geloofwaardig omdat je een rijke argumentatie hebt. Luisteren is dus niet passief, maar juist actief.

Filosoof Eva Meijer beschrijft dat heel mooi in een essay dat ze voor ons heeft geschreven. Luisteren is een eerste voorwaarde voor verantwoordelijkheid. Als je niet luistert heb je de dingen niet op je radar en dat is óók verwijtbaar. Dat wordt vaak vergeten. ‘Ow je zult het wel niet gehoord hebben, jammer’. Het vertikken om te luisteren is nalatigheid of een bewuste tactiek en daarmee politiek. Het niet gehoord hebben kan goed uitkomen. Daarnaast wordt vaak gedacht dat wie onrecht wordt aangedaan, zich moet uitspreken in gangbare, verstaanbare bewoordingen. Waardoor de machthebbers die bewoordingen begrijpen. Maar dat maakt het voor de machthebbers wel erg eenvoudig. Wij denken dus dat je de verantwoordelijkheid hebt om de stemmen die onrecht wordt aangedaan en misschien niet duidelijk spreken, op te zoeken.

Als ik metafysisch over die vraag nadenk, dan weet ik dat wij eerst veel nadachten over het woord paternalisme. We waren bang om in paternalisme te vervallen en dat we te veel zouden gaan invullen voor de niet-mensen. Ik dacht echt vaak; wie ben ik eigenlijk om te bedenken wat een niet-mens ervaart? Maar ik ben mij gaandeweg gaan beseffen dat wij net zo goed onderdeel zijn van de wereld van de niet-mensen. Het landschap is ook van mij en ik heb ook invloed op dat landschap. Je bent onderdeel als mens van een circulair systeem waar je dus ook uitspraken over mag doen.
Ik heb mij veel bezig gehouden met de casus Stem voor de Paling, en die paling is natuurlijk letterlijk heel ver weg én dichtbij, doordat we de paling jarenlang op een broodje hebben gegeten. Via verhalen , mythische storytelling en tradities kon ik mij echt verbinden met de paling. Je kan op een nieuwe manier met een niet-mens verbinding maken door nieuwe verhalen te creëren.

We wilden in de casus Onderwatergeluid te weten komen of niet-mensen in de Noordzee geluidsoverlast ervaren en wat die overlast inhoudt. Wat is geluidsoverlast voor een dolfijn? Dat betekent dat een dolfijn zich niet kan oriënteren, dat is heel anders dan hoe wij geluidsoverlast ervaren. Bijna als een soort verblindend licht. Voor een poliep is geluid geen geluid, maar een schokgolf. Dat is gewoon een klap en de poliep gaat daar aan dood. Daarnaast gingen we nadenken welke stemmen worden overstemd door menselijk lawaai in de zee? Kunstenaar Xandra van der Eijk heeft toen geluidopnames gemaakt van de niet-mensen die overstemd worden. Ze wilde één op één met een microfoon dichtbij komen. Dat was enorm ingewikkeld aangezien duiken in de Noodzee op sommige plekken moeilijk en gevaarlijk is. De geluiden van de riffs die ze heeft opgenomen zijn uniek, daar was bijna geen materiaal van. De opnames werden onderdeel van een kunstwerk op de Biënnale van Sydney, maar de opnames zijn ook wetenschappelijk interessant. Er is nu sinds kort iemand bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee die geluiden van deze riffs poogt te onderscheiden. Opeens komen er een heleboel stemmen naar boven. Die casus heeft mij laten zien dat je echt naar de gemeenschappen van niet-mensen toe moet om ze te kunnen begrijpen. 

We hebben ook een oefenrechtbank gehouden in het Vredespaleis in Den Haag, dat was echt spannend. Tijdens deze oefening kaartte we aan bij de rechter dat niet-menselijke stemmen onvoldoende worden gerepresenteerd in Nederland. Het was een performance, maar er waren ook twee juristen die een pleidooi hielden. De rechter zei ons dat deze oefening bijna echt leek. De directeur van het Vredespaleis hadden we aan de telefoon die benadrukte dat we er voor moesten waken dat er geen verwarring zou ontstaan, dat het niet mocht lijken alsof we de Nederlandse staat aan het aanklagen waren. Het scheelde dus maar één woord in de aankondiging of het is al bijna echt. Dat grensvlak is enorm boeiend, een intellectuele exercitie voor een nieuw soort rechtszaak die interessant was voor wetenschappers, kunstenaars, maar ook voor juristen zelf.  En argumenten, zoals bijvoorbeeld de opnames van Van der Eijk, konden gepresenteerd worden als bewijsvoering in de rechtszaak met de kunstenaar als expert.

We deden mee aan de tender Windmolenpark Hollandse Kust West van de Rijksoverheid. De komende jaren gaan er enorm veel windmolens geplaatst worden op de Noordzee en als je daar goed over nadenkt, over wat je rondom de voet van die molens plaatst, kunnen er veel ecosysteemverbeteringen plaatsvinden. We begonnen met optimisme, maar ons uitgangspunt was wel dat het een rechtvaardig park moest worden. We kwamen er vrij snel achter dat het woord ‘grondstoffen’ niet in de plannen van de overheid voorkwam. Er werd voor ons vrij snel een patroon zichtbaar dat Nederland de windmolen niet op het land wil, dus daarom komen ze buiten ons zicht, ver op zee, en daarvoor worden grondstoffen elders vandaan gehaald waar geen rekenschap over wordt afgelegd. Er wordt niet over gesproken. Dat werd voor ons een vrij emotioneel proces omdat je merkt dat het windpark optimisme representeert in een ingewikkelde tijd en dan ga je aan dat optimisme zitten wringen. Ik merkte bij mijzelf ook enig verzet, maar socioloog Darko Lagunas, die meewerkte aan deze casus ,bleef ons er kritisch op wijzen. Want als we de komende decennia drie provincies aan windmolens in de Noordzee gaan bouwen, dan moeten we de vraag over hoe die windmolens worden gemaakt en waarvan, niet overslaan. Dat hebben we willen adresseren omdat het opnieuw de Europeanen zijn die voor hun eigen duurzame energietransitie mijnen, landschappen en daar bijhorende gemeenschappen elders uitputten. We hebben de tender niet ingediend, maar wel een rapport met onze bevindingen gestuurd naar de Rijksoverheid. Daar is tot dusverre nog niet op gereageerd.

De noodzaak van de energie transitie wordt constant als argument gebruikt om geen verantwoordelijkheid te nemen voor het winnen van grondstoffen elders. Het is een herhaling van zetten waarbij inheemse gemeenschappen worden uitgebuit. Groene energie is eigenlijk gewoon heel lelijk en het is ook lelijk om dat te zeggen. Niemand wordt hier vrolijk van. Maar het is wel wat er gebeurd.

Ik denk dat er een taboe ligt in opperen dat we moeten minderen. We zouden minder moeten consumeren los van het economische groeimodel. Want dat is natuurlijk waar de kern van het probleem ligt.

Er is te weinig aandacht voor praktijken die samen zijn met het ecosysteem.

Ik vind dat moeilijk, het is goed om een kritische rol in te nemen, maar ik ben dit ook begonnen omdat ik op zoek ben naar een nieuw verhaal waar ik in geloof. Om het even pathetisch te zeggen; een verhaal waarmee ik tegen mij kinderen kan vertellen: ‘Nou jongens, dit is de kant die we op gaan, kom op.’ Mensen, en ik zelf ook, willen gewoon een makkelijk verhaal, ondanks dat ik weet dat dat niet kan.

Tegelijkertijd vind ik het ook een fijne positie. Ik denk dat in die zin de oplossingen niet van ons komen, onze positie is er eerder een van voortdurend vragen stellen en kritisch durven zijn. De samenleving is toch een tanker die langzaam van koers moet veranderen en iedereen heeft daarin zijn rol.

Dat is waar, maar ik ben de Ambassade niet begonnen vanuit de wens om heel kritisch te zijn. Ik ben dit begonnen om erachter te komen wat ik moet doen, maar dat antwoord is meer gelaagd en complex dan ik misschien voorafgaand had bedacht.

Mensen zeggen vaak tegen ons: ‘Hebben jullie nou geen haast?’ En dan zeg ik altijd, nee, dat kan niet. Je kunt dit niet haastig doen. Dat het nu vijf voor twaalf is, dat is erg jammer en we hadden gehoopt dat het niet zo was, maar dat is de situatie. Als we de tijd niet nemen, dan kunnen we ons werk niet doen. Er is een paradigmaverschuiving nodig, een andere manier van denken en luisteren. Als we de dingen anders willen doen, zoals een rechtvaardige energietransitie, dan kost dat veel werk. Maar als we dat werk niet doen, hebben we een onrechtvaardige energietransitie en ben je nog verder van huis.

We hebben soms de neiging om inheemse kennis te aanbidden, als een vorm van kennis waar wij niet bij kunnen in West-Europa omdat wij heel anders leven. Toen ik een bezoek bracht voor de Ambassade in Ecuador maakte ik kennis met de voormalige minister van Energie en Mijnbouw, een van de schrijvers van de grondwet waar de rechten van de natuur in zijn verankerd, Alberto Acosta. Hij gaf mij direct terug dat wij op zoek moeten gaan naar onze eigen, inheemse kennis in een eigen, lokale context.

Darko Lagunas werkte aan de casus Toekomst van de Delta en is daar constant op zoek gegaan naar inheemse kennis in Zeeland. Het is niet zo dat je in Nederland nog een pre-christelijke gemeenschap hebt zoals de Sami in het Noorden van Zweden of Noorwegen, maar dat wil niet zeggen dat er niet nog mensen zijn die inheems en samen met niet-mensen leven. Darko heeft een aantal van die stemmen gevonden. Bijvoorbeeld een zeeman die dus altijd heeft gevaren en een bijzonder sterke band heeft met de zee. Of kunstenaar Marinus van Dijke in Zeeland die al jaren met aandacht en zorg hetzelfde duingebied observeert. Er is zo veel kennis die niet opgeschreven is, belichaamde kennis en in onze wereld wordt die kennis vaak als minder relevant beschouwd. Belichaamde kennis is een vorm van inheemse kennis. We hoeven dus niet de verhalen uit de Andes over te nemen en te doen alsof wij hier in de Andes zijn, dat zou absurd zijn, maar we kunnen wel bedenken wat die belichaamde kennis voor ons nu is in Nederland. En dan ben je aan het leren in plaats van approriëren.

Ik kom al veertien jaar veel in Groningen en daar zijn boeren die soms al vijftien generaties lang boer zijn. Die voelen zich in zekere zin enorm inheems. Er is een soort modernistische landbouwindustrie dwars doorheen gegaan, maar de inheemsheid zit er nog wel.

We gaan denk ik voor een deel ook nu pas leren wat spreken gaat zijn. Een duidelijke les is dat het luisteren niet stopt, maar ook dat luisteren en spreken misschien meer op elkaar lijken dan we aanvankelijk dachten. Doordat wij luisterden, sprak het rif en omdat wij luisterden sprak kunstenaar Marinus van Dijke.

De vrije ruimte die we gemaakt hebben met de Ambassade, vind ik vaak veel interessanter, leuker en speelser dan de ‘echte wereld.’ Dus in zekere zin is De Ambassade voor mij ook een vlucht. Maar waar ik soms moedeloos van word, is dat ik wil dat het andersom zou gaan. Dat de vrije ruimte terecht komt in de echte wereld. Werken aan de Ambassade geeft mij veel energie, maar omgaan met het geduld en de acceptatie dat het nu soms nog twee werelden zijn, die nog los van elkaar staan is een uitdaging.

Je moet accepteren dat de wereld per definitie imperfect is en doorraast. Ik luister graag naar lezingen van Rebecca Solnit die daarin echt mooie dingen zegt over processen van verandering en hoe weerbarstig dat is. Hoe langzaam verandering aan de ene kant gaat en ongelofelijk snel tegelijkertijd. Want als je ziet wat er nu al in een paar jaar veranderd is, dat ik bijvoorbeeld laatst in de krant las dat een palingvisser op het IJsselmeer riep dat het slecht gaat met de paling en dat het IJsselmeer van zichzelf moet worden, dat is ongelofelijk. Daar kan ik mij aan opladen.

We hebben in 2019 de Uitvaart van het Holoceen gedaan, samen met performance kunstenaar Ibelisse Guardia Feragutti en schrijver Abdelkader Benali .Dat heeft mij enorm geholpen omdat er iets reëels werd gemaakt. Vaak hoor je in het klimaatdebat óf een enorm alarm óf een vorm van technologisch-optimisme. Óf de aarde warmt nog 2 graden op en dan zijn we echt ‘de Sjaak’ óf de generaties na ons zullen wel goede leiders zijn met technologische oplossingen. Dat zijn twee manieren van denken die de realiteit niet onder ogen komen. Natuurlijk moeten we er alles aan doen om verdere opwarming te voorkomen, maar de aarde ís al enorm opgewarmd. Het probleem is niet afgedaan als we die stijging vanaf nu voorkomen. Alsof de opwarming nog uitgesteld kan worden en eigenlijk doet naïef optimisme een beetje hetzelfde. Wij denken dat we het niet alleen maar moeten hebben over de toekomst, maar juist over het nu. We moeten onder ogen komen in welke wereld we leven, met al zijn schrikbarende ontwikkelingen.  Dan ben je tenminste wel in de wereld waarin je leeft. En in die wereld waar we in leven zijn allerlei actoren, delen van het ecosysteem, die machtig mooi zijn. Dus in die wereld waar klimaatverandering een realiteit is, is ook veel schoonheid. 

Het is in zekere zin acceptatie, ‘zo is het’ en laten we niet doen dat de verandering niet bestaat. Het moet echter wel een rechtvaardige wereld zijn. Accepteer dat het 5 voor 12 is en met de realiteit dat we 10 minuten nodig hebben. Dat wringt verschrikkelijk, maar dat zal wel moeten.