Het goudeerlijke zwart van Malevitsj

Zo start het essay ‘Het nieuwe tijdperk: metamodernisme’ van Robin van den Akker en Timotheus Vermeulen. Het stuk zwaait het postmoderne gedachtengoed gedag, omdat onze schouders niet halverwege onze nek in de lucht zweven. We zijn de ironie van het postmoderne verloren en raken liever aan de stuntelige waarheid. 

Nu we anno 2018 het einde van het postmoderne al een tijd gepasseerd zijn, geeft dit ons de gelegenheid te kijken naar dat wat vóór het postmoderne de regels bepaalde; het modernisme. Door de waarden uit het modernisme te belichten – o.a. eenvoud, abstractie, automatisme – lukt het wellicht om onze hang naar oprechtheid en de fragiele waarheid beter te begrijpen. De Russische schilder Kasimir Malevitsj schildert in 1913 een zwart vierkant, waarvan hij zelf zegt: “Het betekent niets, het is er gewoon.”  Het lege zwart van Malevitsj lijkt de ideale kandidaat te zijn om onze hang naar het waarachtige te verduidelijken, omdat de zwarte verf niet pretendeert ‘iets’ te zijn en daarom goudeerlijk is. 

Kazimir Malevitsj, Zwart vierkant, 1915, Russisch Museum

Hieronder volgen vier vierkante waarheden, geïnspireerd door het zwart van Malevitsj: 

Eén
Op een doek met het formaat 79,5 cm bij 79,5 cm streek Malevitsj in 1913 zwarte verf. Het vierkant, dat exact in het midden van het doek is geplaatst, presenteerde hij in 1915 in een galerie in Moskou. Hoog in de hoek, daar waar in een gelovig, Russisch huishouden het heilig icoon hangt, keek het vierkant uit over zijn andere schilderijen. 

Twee
Het zwart van Malevitsj’ vierkant is dominant over een ander schilderij gestreken. Het oliezwart dekt de originele afbeelding bruut af en zwaait daarmee het vorige gedag. De zwarte verf vond het doek, maar raakte de reeds natte verf van het eerdere schilderij. De verf droogde op in de natte ondergrond en dekte al barstend het andere schilderij af. Tevergeefs, tussen de zwarte oppervlakte schemert ‘het eerdere’ de toeschouwer tegemoet. Als het bovenaanzicht van een groen landschap, waar de gebarsten rivieren al kronkelend een geheim weerspiegelen.

Drie
De zuiver abstracte vormentaal van Malevitsj raakt aan de totale abstractie, dit noemde hij het suprematisme: ‘de suprematie van het gevoel in de scheppende kunst. De totaal abstracte vormen werden door Malevitsj op de meest simplistische manier op doek gezet en reikte daarmee boven de chaos van de natuur. De vormen rijmden niet met de omgeving en raakten daardoor met vier hoeken tegelijk aan het oneindige. Door op alle manieren af te willen wijken van dat wat leeft, werd het zwarte vierkant onsterfelijk. 

Vier
Het wit van het schilderij maakt dat het zwart een vierkante vorm aanneemt. De witte randen begrenzen het oneindige zwart, dat zich midden in het wit positioneert. Evenals de waarnemingshorizon rondom het zwarte gat in het heelal of de sterren die ’s nachts fonkelend met het donker van de nacht contrasteren. Het zijn deze donkere canvassen die het licht nodig hebben om gezien te worden. Het vierkant van Malevitsj heeft het lichte wit nodig om zwart te kunnen zijn.