Het gereedschap van de meester zal het huis van de meester nooit afbreken – over de Badkuiplezing van Renzo Martens

Hoe ziet de toekomst van het hedendaagse museum eruit?[1] Deze vraag stond centraal in de derde Badkuiplezing bij het Stedelijk Museum Amsterdam op zaterdag 30 november 2024. Sinds het tienjarige bestaan van de badkuip – de enorme witte museumvleugel – nodigt het museum jaarlijks denkers en makers uit om een actueel vraagstuk in de kunstwereld aan te kaarten. Renzo Martens pakte met de uitnodiging de kans om Ced’art Tamasala, oprichter en vice-president van het Congolese kunstenaarscollectief Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) uit te nodigen, en de performance van Jan Dibbets uit 1969 te hernemen.

Vanaf 10:30 kon je Renzo Martens zien zwoegen aan een hoek van het Stedelijk Museum Amsterdam, op dezelfde plek waar Jan Dibbets 55 jaar geleden de fundamenten van het museum blootlegde. De performance was tot in de puntjes geënsceneerd, compleet met een filmcrew waar Renzo en CATPC al geruime tijd mee samenwerken, zo ook voor de Venetië Biënnale 2024 waar CATPC het Nederlands paviljoen vertegenwoordigde. CATPC-lid Mbuku Kimpala keek leunend op een paaltje toe hoe Renzo aan het graven was en tegelijkertijd de filmcrew en fotograaf van het Stedelijk Museum instrueerde voor de juiste invalshoeken. Soms liet Renzo een stuk steen zien aan de leden van het collectief.

De performance was een gekke gewaarwording, met de aanwezigheid van slechts een handjevol mensen, de filmcrew, en Rein Wolfs die vrijwel de hele tijd op zijn telefoon keek en voor de gravende Renzo stond. Het leek op een persstunt, een geval van ‘we stonden erbij en keken er (niet) naar’.

Dit fenomeen, het toe- of wegkijken wanneer iets misgaat en niets doen om het te stoppen, is waarschijnlijk van alle tijden, maar voelt extreem toepasselijk vandaag met de vele oorlogen en genocides, het vooruitschuiven en verhandelen van klimaatdoelen, en ongelijke behandeling door overheidsinstanties. Westere grootmachten als de Nederlandse staat weten dat het gaande is, maar komen niet tot actie. In zekere zin is dit fenomeen ook toepasselijk voor de Badkuiplezing.

De inhoud van Renzo’s lezing kwam grotendeels overeen met de lezing die hij vorig jaar gaf in Buro Stedelijk tijdens de eerste Listening Session in april 2023. Een ingekorte versie daarvan verscheen later in NRC Handelsblad.[2]

Kort samengevat legt hij hierin uit dat het Stedelijk Museum Amsterdam is gebouwd met donaties van rijke families die fortuinen verdienden met gedwongen arbeid op koloniale plantages zoals de Maduarjo plantage Indonesië èn speculaties op toekomstige winsten uit plantagearbeid. Dat betekent dat die families niet van plan waren om de uitbuiting te stoppen. Hij haalt verschillende onderzoeken aan die deze feiten ondersteunen waaronder die van Nancy Jouwe in Szine, het vakblad van het Stedelijk Museum Amsterdam. Jouwe legt hierin helder uit hoe de families met hun donaties iets terug wilden geven aan de maatschappij, maar dat die weldaad niet bij de mensen terecht kwamen die de winst onder dwang produceerden.[2]

Stedelijk Museum Amsterdam dient deze geschiedenis recht te zetten, betoogt Renzo. De plantagearbeiders moet ook iets toekomen van het Stedelijk – hun werk heeft de bouw immers mogelijk gemaakt. Deze boodschap herhaalt hij tijdens de Badkuiplezing: de toekomst van het museum ligt besloten in het serieuzer nemen van zijn ontstaansgeschiedenis. De directeur en curatoren moeten de plantages bezoeken, plantagearbeiders uitnodigen om hun werk te tonen èn hun macht en kennis inzetten om deze werken erkenning te geven in de kunstwereld. Hij geeft nog een voorbeeld van een democratische tentoonstellingspraktijk in het Stedelijk museum, omschreven door oud-werknemer Jelle Bouwhuis, waarbij publiek kon meebeslissen wat in het museum werd getoond door zelf werk aan te dragen.

Renzo beargumenteert zijn verhaal – waarschijnlijk met intentie – met onderzoek en artikelen geschreven, verzameld en uitgegeven door de curatoren van het Stedelijk Museum Amsterdam. Het onderzoek van een museum vormt immers ook zijn fundering. Zo toont hij aan dat het museum de kennis en ervaring al in huis heeft om de geschiedenis recht te zetten.

Het laat ook zien hoeveel gesprekken er al zijn gevoerd. En dat er van verandering nog geen sprake is.

De Badkuiplezing is wellicht een meer toegankelijkere versie van het zelfreflectieve onderzoek dat het Stedelijk Museum Amsterdam doet. De lezing voelt echter ook performatief aan. Zeker omdat het gesprek niet echt met publiek wordt gevoerd. De titel van het event spreekt boekdelen.
De lezing vindt plaats in het auditorium van de Badkuip: een afgezonderde ruimte, zonder ramen waar je vrijwel niets van de buitenwereld meekrijgt. Het badwater, het gesprek, kan daarmee niet naar buiten, niet opgaan in de omgeving waar het onderdeel van is.
Het was beter geweest om het gesprek in de vernieuwde Don Quixote hal te voeren, zodat bezoekers en het Stedelijk personeel kunnen meeluisteren en meepraten.

Renzo’s herneming van Dibbets’ performance die ochtend benadrukt de performativiteit van de Badkuiplezing. Waarom gaan we terug naar die performance uit 1969 als we het over de toekomst hebben? Ik begrijp dat het onderdeel is van Renzo’s verhaal: later in de korte video die CATPC toont, over hun bezoek aan Indonesische koffieplantages, wordt een connectie gemaakt tussen een steen van de Nederlandse koffiefabriek. Is er in die 60 jaar dan niks veranderd? Het ongeduld dat ik voel (wéér Dibbets) is wellicht precies waar Renzo op doelt. Hij weet welk spel hij speelt en speelt het mee.

Een dag later ben ik bij Bricks & Mortar bij Framer Framed, georganiseerd door kunstenaar Winnie Herbstein en curator, schrijver en organisator René Boer. Het evenement draait om hoe politieke bewegingen omgaan met conflicten en hoe zij kunstinstellingen kunnen gebruiken die strijd te bevorderen. Het bracht een historicus en conflictbemiddelaar samen met vier activistische groepen uit de Palestijnse solidariteitsbeweging die connecties hebben met de kunstwereld. Iemand stelde de vraag hoe je je als kunstenaar kan verhouden tot instellingen (inclusief kunstacademies) die jouw perspectief niet vertegenwoordigen: instituten die hun bestaansrecht te danken hebben aan het systeem waartegen je strijdt. Daarop volgde een tweede vraag: welke toekomst zien zij voor zich, spelen die instituten daarin nog een rol?

Twee interessante vragen in relatie tot de Badkuiplezing.
Renzo’s werk bestaat dankzij de Europese musea waartegen hij strijdt. Hij gebruikt zijn kunstenaarschap om deze musea van binnenuit te veranderen. Maar het is de vraag of dit hem daadwerkelijk gaat lukken. Door te spreken tijdens de lezing deed Renzo het Stedelijk een grote dienst. Hij bestendigde het systeem van zelfkritiek dat ten dienste staat van het Stedelijk als zelfbewust museum. Het systeem werkt ook andersom – door hem spreektijd te geven wordt Renzo’s positie versterkt. Zoals Audre Lorde’s befaamde woorden uit 1984: ‘the Master’s tools will never dismantle the Master’s house.’

De tweede vraag – welke toekomst zien we voor ons, spelen die instituten daarin nog een rol? – is een goed begin voor een eerste ‘Don Quixote bijeenkomst’ in het Stedelijk. In plaats van een lezing waarin publiek passief toekijkt, stel ik me de Don Quixote bijeenkomst voor als een collectieve, reflectieve oefening waarin verschillende stemmen worden gehoord. Een chaotische middag wellicht, zonder concrete resultaten, maar met meer contact. Een middag waarin niet wordt toegekeken maar waarin toenadering wordt gezocht – daar ligt de toekomst.

[1] Op de hand-out tijdens de lezing werd de vraag in Engels gesteld: ‘What will the museum of the future look like?’ Dat betekent net iets anders dan deze Nederlandse vraag zoals vermeld in het persbericht. In de week erna is de beschrijving van de lezing op de museum website overigens aangepast en zie je die vraag niet meer expliciet terug.

[2]Martens, Renzo, “’Erken dat uitgebuite plantagearbeiders co-auteurs van het Stedelijk Museum zijn’, NRC Handelsblad, 7 juni 2023. https://www.nrc.nl/nieuws/2023/06/07/erken-dat-uitgebuite-plantagearbeiders-co-auteurs-van-het-stedelijk-museum-zijn-a4166578

[3] Het artikel is te lezen in het online beschikbare Szine: https://stedelijkstudies.com/wp-content/uploads/2022/05/Szine-NL.pdf