Het geluid van de stilte

15 oktober 2013

Tijdens het wachten in de rij voor de donkere kubus van toonaangevend Chileense kunstenaar Alfredo Jaar, The Sound of Silence, in het Fotomuseum van Rotterdam knoop ik zacht fluisterend een praatje aan met de man naast mij. Hij fotografeert Rotterdamse scheepswerven. Door een tijd in de lange sliert met nieuwsgierige bezoekers te moeten staan, eigenlijk in stilte, bouwt er een zekere spanning op tot het betreden van de afgesloten ruimte. ‘Wat verwacht je van dit kunstwerk?’ fluister ik de man toe. ‘Het schijnt dat we in ongeveer 12 minuten naar slechts één afbeelding gaan kijken.’ vertelt hij mij. ‘Daar hou ik eigenlijk doorgaans niet zo van. Misschien loop ik wel eerder weg.’ De nieuwsgierigheid groeit. Voor mij staat Erik Kessels die ik tegen zijn vriend hoor zeggen dat langdurig kijken naar slechts één enkel beeld het kijken verscherpt. Hij vindt het een goede zaak vang ik op, al waren deze woorden niet direct naar mij gericht. Twaalf mensen mogen er per keer naar binnen. De wachtenden in de rij rekenen hoelang het nog duurt. Soms ontsnapt er een kleine flits uit de donkere afgesloten kubus. En na acht minuten stroomt de kubus leeg. Een kleine stoet van mensen die in complete stilte verdwaast terug keert in de grote museumzaal. Wat gebeurt er met hen in die enkele minuten? Opgetogen treedt men binnen, beduusd naar buiten. Dan ben ik aan de beurt…

Het zou toch zonde zijn om te onthullen wat zich in acht minuten voltrekt in de donkere kamer van Alfredo Jaar. De context en de beschrijving rondom slechts die enkele foto van Kevin Carter biedt Jaar zelf uitstekend. Zoals duidelijk wordt uit zijn woorden kan een journalist de context rondom een beeld weer vertroebelen en dat zou ik niet willen. Kijken naar het levensverhaal van de tragische en succesvolle fotograaf Kevin Carter is aangrijpend, echt en een bijzonder intieme ervaring.

Heske ten Cate in gesprek met Alfredo Jaar.

Heske ten Cate: ‘Ik zat naast een sceptisch man. Hij zei dat we heel lang naar één afbeelding gingen kijken, en dat hem saai leek, hij was misschien zelfs van plan om eerder te vertrekken. Uiteindelijk verliet hij als laatste The Sound of Silence. Ik vroeg wat hem was overkomen. Hij wist het niet precies, behalve dat hij kippenvel had, en hij had getrild zei hij. Wat denk jij dat deze man is overkomen tijdens het kijken naar jouw werk?’

Alfredo Jaar: ‘Wat mij betreft draait alles in kunst om een pure vorm van communicatie. Ik doe een poging om dialogen helder te maken door middel van deze installatie. Als je naar de definitie van communicatie kijkt, betekent dit niet enkel het versturen van een boodschap. Vaak vindt communicatie plaats in de vorm van een vraag en een antwoord. Sterker nog, als er geen antwoorden zouden zijn, dan bestaat er geen communicatie. Wanneer ik een kunstwerk maak, ontwikkel ik een stappenplan waar ik vragen aan mezelf stel en deze probeer te beantwoorden om zo mijn uiteindelijke boodschap te verduidelijken. Ik creëer entry points, die ervoor moeten zorgen dat toeschouwers een makkelijk instappunt hebben bij mijn werk. Als je nergens als toeschouwer weet waar je moet beginnen, dan communiceert je werk dus slecht en krijgt een sceptische toeschouwer geen nekharen overeind. Daarom creëer ik binnen de communicatie een opening voor kinderen, voor ‘normale’ mensen, voor intellectuelen etc. Deze verschillende mensen kijken allemaal anders naar een werk. Sommigen zien de oppervlakte, anderen een diepere boodschap, weer iemand anders kijkt naar vorm en techniek, een kind heeft wellicht een primaire reactie.’

HtC: ‘Had je ook al een compleet geformuleerd antwoord (duidelijk voor ogen wat je werk zou moeten betekenen) voor je begon met het maken ervan?’

AJ: ‘Ik wil dat mensen meer gaan nadenken over het gewicht van beelden en de impact van foto’s. Dat ene beeld waar The Sound of Silence omheen gebouwd is, is een uitermate sterke afbeelding geschoten door documentair fotograaf Kevin Carter. ‘I want people to realize that images are not just things that people take and put in magazines or posters everywhere. No, you make it and that comes with responsibility.’ (met de klemtoon op het onderscheid tussen hetnemen van een foto of het maken ervan -red). Op het moment dat je een foto maakt besluit je een moment uit de geschiedenis te vangen en te bevriezen. Niet die ene seconde ervoor, of die paar seconde daarna. Ook kies je bewust wat je laat zien en wat er buiten je kader valt. Er komt dus grote verantwoordelijkheid bij kijken, ondanks dat we ons dat niet vaak beseffen. Alle foto’s zijn ooit gemaakt om te kunnen communiceren en een conceptie van de wereld te tonen. De foto van Kevin Carter geeft een zeer trieste weerspiegeling van de wereld weer. Zoals je weet sterven er meer dan een miljoen mensen aan honger. Elk jaar weer. Deze sterfte is perfect op te lossen. Daar zou niemand hier in Nederland of in New York, waar ik woon, iets van hoeven merken, aangezien alles wat hier wordt weggegooid genoeg eten biedt voor de rest van de planeet. Dat er in de 21ste eeuw nog steeds mensen dood gaan aan honger is onbegrijpelijk. Al deze frustratie, het onbegrip en het onrecht wat ik daarbij voel weet Kevin Carter in één beeld uit te drukken. Het is zo sterk dat niet alleen ik van mijn stoel geblazen werd toen ik de foto voor het eerst zag: de hele wereld schudde op haar grondvesten toen deze foto werd gepubliceerd.’

HtC: ‘ In je film vertel je het verhaal van Kevein Carter, de fotograaf, niet dat van het stervende meisje op de foto. Waarom?’

AJ: ‘Bij de lezers van kranten is er vorm van vermoeidheid opgetreden wanneer het weer over de arme, uitgehongerde kinderen in Afrika gaat. Dat is de fout van de media, want zij halen dergelijke beelden uit hun oorspronkelijke context of publiceren enkel heftige beelden, maar vertellen er niet de herkomst van, of waarom iets gemaakt is. De media neemt tegenwoordig ook amper meer de tijd om de complexiteit van bepaalde problematieken uit te leggen aan het volk. Ik vind het geen probleem dat er zoveel beelden zijn tegenwoordig, maar veel meer dat er rondom deze beelden geen uitleg is waardoor het één grote grijze smog-wolk wordt.’

HtC: ‘The Sound of Silence gaat dus in grote mate over de ethiek rondom fotografie’.

AJ: ‘Grotendeels wel. Niet alleen over fotojournalisten en hun gebreken, of over de media en hun tekortkoming. Het is ook een indirecte les aan alle mensen op de wereld om duidelijker te communiceren. Voor wie maak je en beeld? Waarom? Waarom juist dat beeld? Ik probeer de toon in mijn werk naturel te houden. Niemand heeft schuld en ik uit geen oordeel. Ik creëer enkel de context rondom een wereldberoemde nieuwsfoto, waarover in het verleden veel onduidelijkheid en ophef was.’

HtC: ‘In slechts een paar zinnen die op het doek verschijnen en verdwijnen weet je een adembenemende context te creëren. Ben je niet gewoon en heel goede schrijver?’

AJ: ‘Ik ben eigenlijk een verschrikkelijke schrijver. In The Sound of Silence gebruik ik voor het eerst teksten die ik zelf geschreven heb. Verschillende auteurs in mijn omgeving hebben kritisch over mijn schouder meegekeken. Het is meer een Grieks refrein, een vers; een soort mantra. Door het veelvuldig herhalen van de naam ‘Kevin’ krijgt de tekst een dramatische lading, net als in Griekse tragedies. Ik herhaal de naam van Kevin zo vaak, omdat niemand op aarde de naam van het uitgehongerde kind op zijn foto kent. Iedere keer als Kevins naam genoemd wordt, wordt duidelijker dat het kind geen naam bezit in ons collectief geheugen.’

HtC: ‘Mij verbaasde het vooral dat slechts enkele witte woorden op een zwarte scherm zoveel impact maken. Had je van tevoren verwacht dat The Sound of Silence; een installatie die gebaseerd op tekst en niet op beelden, zo succesvol zou worden?’

AJ: ‘Nee. Er wordt ons altijd verteld dat we ons omgeven met beelden, omdat een beeld het krachtigste medium is. Tegelijkertijd klaagt iedereen dat beelden geen indruk meer maken, omdat we er zoveel zien om ons heen. Er is heel veel veranderd in slechts een paar jaar. Voor een kunstenaar is het belangrijk om aan te tonen dat één enkel beeld de toeschouwer kan wegblazen. De manier waarop een foto geëtaleerd wordt is van groot belang. Ik heb een klimaat geschapen waarin de spanning naar het beeld zo wordt opgebouwd dat door middel van tekst het is gelukt een beeld zijn kracht weer terug te geven. Zoveel intensiteit dat zelfs een sceptische Rotterdammer met kippenvel The Sound of Silence verlaat.’