‘Het ego van de curator is gevaarlijk’ – in gesprek met Yolande Zola Zoli van der Heide
Voor haar laatste interview binnen de reeks ‘Hoe hoog zijn de muren?’ gaat Rita Ouédraogo in gesprek met Yolande Zola Zoli van der Heide, conservator tentoonstellingen bij het Van Abbemuseum. Zij interesseert zich voor intersectionele perspectieven, trans-lokale, feministische, intersectionele en queer praktijken, en ze beïnvloedt kunstinstituten door onderdrukkende praktijken te decentraliseren. ‘Museumzalen en white cube ruimtes hebben zoveel autoriteit, maar het is allemaal door mensen bedacht en gemaakt, dus we kunnen het aanpassen en veranderen als het ons niet dient. ‘
Voor de serie ‘Hoe hoog zijn de muren’ heb ik in de afgelopen jaren met verschillende kunstenaars, denkers, makers, brekers, curatoren, organisatoren en schrijvers gesproken om zo meer inzicht te krijgen in hun praktijk en in de strategieën die zij inzetten wanneer zij zich binnen de ‘muren’ van de Nederlandse kunst- en cultuurwereld navigeren.
Voor het laatste gesprek in deze reeks ging ik in gesprek met curator Yolande Zola Zoli van der Heide. Van der Heide is conservator tentoonstellingen bij het Van Abbemuseum in Eindhoven. Zij interesseert zich voor intersectionele perspectieven, trans-lokale, feministische, intersectionele en queer praktijken, en ze beïnvloedt kunstinstituten door onderdrukkende praktijken te decentraliseren. Eerder werkte ze als adjunct-directeur bij Casco Art Institute: Working for the Commons in Utrecht, waar ze in 2008 begon als stagiaire. In dit gesprek bespreekt Yolande openhartig haar praktijk en hoe zij plezier vindt en houdt in het werk.
Rita Ouédraogo
Zie je jezelf nog lang bij kunstinstituten werken?
Yolande Zola Zoli van der Heide
Of ik het graag toegeef of niet, maar ik denk dat het op de een of andere manier in mijn DNA zit. Ik heb tien jaar bij Casco Art Institute: Working for the Commons in Utrecht gewerkt, waar ik getuige was en bijdroeg aan de schaalverandering van Casco, dat transformeerde van een winkelpandachtige of een galerieachtige ruimte zoals Buro Stedelijk, naar een middelgroot instituut, die zich bewust was van het inhalen van haar programmering of het in praktijk brengen van wat werd verkondigd in het publieksprogramma. Dit om te zeggen dat jouw procesmatige manier van werken bij Buro lijkt op de ontwikkeling die ik heb doorgemaakt en ook resoneert met wat Casco heeft nagelaten. Casco, dat begin jaren negentig begon als een door kunstenaars gerunde locatie die geleidelijk institutionaliseerde onder de directies van Lisette Smits, Emily Pethick en Binna Choi, onder wie ik heb gewerkt. Iets van deze procesgevoeligheid leeft nog steeds in mij en dat is ook de manier waarop ik te werk ga in het Van Abbemuseum, waar ik werk als senior conservator.
Casco lijkt een instituut dat niet zo ‘institutioneel’ is, maar misschien bestaat dat niet. Daarmee bedoel ik de structuren, het systeem dat van je vraagt hyper-waakzaam te zijn, om hyper-bewust te zijn. Want als je dat niet bent, word je erdoor opgeslokt. Bij deze grote instituten kom je binnen met een zeker bewustzijn dat je op zijn minst een beetje voorbereidt. Bij kleinere organisaties, die ‘radicaal’ lijken, heb je vaak te maken met het feit dat ze niet zo ‘radicaal’ zijn. Je kunt het systeem of het instituut niet te slim af zijn. Ik denk dat je je meer bewust bent van deze systemen als je voor een groot instituut werkt, die nooit kan doen alsof het er geen is. Waren er bepaalde strategieën die je moest leren?
Ja, daar ben ik het mee eens. Utrecht is een specifieke stad met een grote populatie jonge mensen. Ongeveer een op de vier Utrechters is tussen de twintig en dertig jaar oud. Utrecht heeft ook het eerste programma voor vrouwen- en genderstudies in Europa. Ik noem deze punten omdat ze bijdragen aan de demografie en het soort mensen dat zich verzamelt rond en informeert over het instituut waarbinnen ik gegroeid ben, dat ver afstaat van de museale ruimte van waaruit ik opereer, waar ‘queering the collection’ wordt geprogrammeerd en diversiteit wordt onderwezen in plaats van de natuurlijke structuur van een instituut te zijn. Voordat ik naar het museum ging, heb ik mijn hele carrière gewerkt met en voor vrouwen en bij Casco in een queer omgeving, die ik als vanzelfsprekend beschouwde.
Een van de dingen waar ik dankbaar voor ben aan het werken in een museumstructuur, is dat je eigenlijk de hand van de staat voelt in de collectie. De collectie vormt het bewijs, niet zozeer de programmering en presentatie. Erfgoedinstellingen kunnen zich onttrekken aan hun verantwoordelijkheid door te programmeren. Het publieke programma lijkt niet noodzakelijkerwijs op de onderliggende structuur. We leven in dit soort nietszeggende wisselingen van tentoonstellingen om de drie of vier maanden. Instituten kunnen altijd actueel presenteren zonder te transformeren wat niet zichtbaar is. Collecties en archieven zijn waar de sporen van authentieke expressie liggen. Een openbare collectie is standaard ook een verlengstuk van de staat en zijn waardesysteem, van wat dierbaar wordt geacht en dus waardevol wordt gemaakt, en van wat wordt genegeerd en uitgesloten. Het is ook de plek waar je sporen vindt van de voorwaarden rond de kunstwerken als ze de staatscollectie binnenkomen. Dat is waar ik in de eerste plaats in geïnteresseerd ben, niet of dingen wel of niet zijn opgenomen, wat nogal beperkend is in zijn representatieve positie.
Ja, dan gaat het ook over zorg en echt met iemand samenwerken. Wat gebeurt er nadat een werk deel uitmaakt van de collectie of voordat het contract is ondertekend. Kan er sprake zijn van een ander soort wederkerigheid dan alleen het overmaken van het geld en de vermelding in het CV. Wat kan een samenwerking betekenen als er sprake is van een voortzetting van een relatie is. Voor het materiaal, voor het kunstwerk, voor de kunstenaar(s).
Ja, en misschien is het belangrijk om te zeggen dat ik in 2021 samen met onderzoeksconservator Nick Aikens lid werd van de acquisitiecommissie van het Van Abbemuseum. Toen realiseerde ik me ook hoe ondoorzichtig collecties en aankoopprocessen zijn voor het grote publiek. Ik denk dat de belangrijkste uitgave van Metropolis M in december is, wanneer de ‘nieuwe collectieve aanwinsten’ openbaar worden gemaakt. Dit is een van de gemakkelijke toegankelijke documenten waarmee je bij wijze van spreken kan beoordelen hoe de museumwereld er uit zien. Hier krijg je ook een soort optelsom en meting van instituten, nog steeds op een problematische binaire manier gekwalificeerd, ze tellen de man/vrouw-verhouding in verschillende Nederlandse museumcollecties. We zetten dat niet aan de kant; we blijven het problematiseren, maar de schematische weergave van het land is daar tastbaar en toegankelijk.
2021, was natuurlijk het hoogtepunt van de Covid-jaren en toen werkte ik aan A Lasting Truth Is Change, wat niet zozeer een collectietentoonstelling was in die zin dat ik me minder bezighield met het vertellen van een kunstgeschiedenis van kunst en de collectie in dialoog bracht met werken buiten de collectie rond de vraag naar ‘verandering’ en hoe we ons op een juiste manier kunnen verhouden tot, in navolging van Octavia E. Butler, blijvende verandering. Rond die tijd werden verschillende soorten instituten gevraagd om na te denken over wat gesitueerde praktijk is, hoe te werken met wat voorhanden of direct om ons heen is. Covid was voor velen een tragisch iets maar ook een portaal die dingen kwamen aan de oppervlakte. Voor musea of erfgoedinstellingen betekende dat werken met het depot in plaats van fly-in shows. Ik leerde het instituut waarin ik zit te begrijpen omdat dat verschoof.
Je vroeg me naar strategie. A Lasting Truth Is Change heeft mijn traject in het museum bepaald, door dichter bij de collectie te komen werd het geweld tastbaarder en werd mijn pad duidelijker. Van de ongeveer 3.500 werken hebben we ongeveer 150 vrouwelijke kunstenaars in de collectie en ik telde minder dan een dozijn zwarte kunstenaars, dit is geen uitzondering maar een indicatie van de staat van museumcollecties in dit deel van de wereld.
Ja, dat is interessant. Dat laat een heel ander perspectief en praktijk zien.
Ja, je zou dit nooit raden op basis van de programmering van ons museum.
Hoe verander je dat? Of doe je dat?
Dat kan niet, niet op een wezenlijke manier.
Dit is dat constante duwen en trekken, toch? Vooral als je deel uitmaakt van een instituut. Je ziet iets, iets waar je het misschien niet mee eens bent en je voelt dat dit anders zou kunnen of moeten. Maar tegelijkertijd weet je dat als je je alleen maar richt op om het te veranderen, het je niet alleen zal opbranden door het geduw, maar dat het ook niet zal veranderen. Wat eigenlijk betekent dat je het systeem niet gaat veranderen, want daar hebben we het eigenlijk over. Het is een groter systeem. Dat is dan heel zichtbaar in bijvoorbeeld de collectievorming. Nogmaals, ik ben het helemaal met je eens en het is ook vaak mijn antwoord aan mensen als ze me vragen of stellen dat ik er ben om ‘het instituut te ‘veranderen’. Nee, ik heb absoluut niet het gevoel dat ik een instituut dat er al zo lang is, in een bepaalde vorm, in een paar jaar ga veranderen. Ik probeer daar iets interessants te doen, ideeën uit te proberen, te experimenteren en te genieten van het proces zolang ik daar ben, samen. Ik denk dat dat een van de meest ‘radicale’ dingen is die je kunt doen. Die vreugde opeisen en die ruimte en de mensen met wie je wilt werken. Toch is het deze vreemde tussenruimte, want natuurlijk wil ik dat systemen veranderen.
Ja, ik heb ook niet de illusie dat ik het instituut op een fundamenteel significante manier ga veranderen. Ik ben echter wel geïnteresseerd in het ontwikkelen van voorwaarden om bevrijdend werk te laten bestaan, ik heb ook bepaalde voorwaarden nodig om vanuit te opereren. Ik heb geleerd om hierover te onderhandelen en ik wil benadrukken dat deze dingen aangeleerd en overgedragen kunnen worden. Omgevingspsycholoog Adeola Enigbokan heeft me geholpen om mijn intenties in het museum in de dagelijkse praktijk te brengen, en nog belangrijker, om te bepalen hoe ik mijn intenties kan afstemmen op mijn horizon buiten het bereik van het museum, als eerste en als enige. Ik probeer de voorwaarden van de instituten ook duidelijk te maken aan wie ik uitnodig. Ik vind het belangrijk om zo open en duidelijk mogelijk te zijn over de context waarin ik iemand uitnodig. Juist vanwege de manier waarop ik graag werk en zodat ze weten wat er mogelijk is en ….
Wat niet?
Ja, en weten wat ik kan doen en waar ik beperkt ben. Het merendeel van de bezoekers zijn witte senioren die zich een museumkaart kunnen veroorloven. Dat is de ruimte waarmee we spelen. Het is me niet ontgaan dat ik programma’s op een bepaalde manier kan doen omdat de rest van het instituut op een bepaalde manier is geprogrammeerd, namelijk de collectiepresentatie Dwarsverbanden samengesteld door Diana Franssen, Steven ten Thije en Charles Esche. Ik waardeer hun inspanningen voor het maken van multisensoriële tentoonstellingen en het werken met de achterban om de architectuur en een deel van de inhoud en programmering van de tentoonstelling te bepalen. Deze multisensoriële en publieksgedreven tentoonstelling probeert elk publiek tevreden te stellen, terwijl het toch geworteld is in zijn positie. Dit maakt ruimte voor mij om te experimenteren met de tijdelijke tentoonstellingen.
Dat is ook hoe deze Mister Motley serie is begonnen, wat ik graag had willen lezen of weten toen ik net begon, de strategieën en manieren van werken, van verschillende mensen, niet te veel gestuurd om in een bepaald systeem te passen, maar een echt gesprek waarin mensen genereus met je delen waar ze mee bezig zijn en hoe ze dingen hebben aangepakt. Amal Alhaag zei in het eerste interview voor deze serie: ‘kom altijd met een crew‘. Ik realiseer me nu dat dat een deel van die crew ook buiten het instituut kan zijn. Een team, een ondersteunend systeem dat je raadpleegt of waar je gewoon mee rondhangt wanneer je maar wilt.
Ja, altijd. Ik ben altijd met een crew, dat is ook ingebouwd in de tentoonstelling en de projecten die ik stuur, dus niet altijd expliciet. Degenen die het weten, weten het.
Als je met mensen samenwerkt, hoe doe je dat dan? Je praat met elkaar; je probeert echt te luisteren.
Ik denk dat ik er in mijn eerste jaar misschien onder geleden heb dat ik degenen die ik uitnodigde een beetje weghield van het gedoe van het instituut. Je verbrandt jezelf als je dit doet en dan ben je net het kogelvrije vest dat je probeert op te vangen zodat je niet besmet. Dit werkt niet en is erg vermoeiend. Ik heb geleerd hoe ik een feestje moet geven. Letterlijk en ook metaforisch, waar je de tegengestelde partijen aan elkaar voorstelt en je medesamenzweerders laat weten wat je aan het doen bent.
Hiermee willen we ook voorbij gaan aan het ego van een enkele ‘ster;-curator, maar het samen te doen. Anderen uitnodigen. Natuurlijk is er een bepaalde structuur en tempo die veel kennis van die structuren vraagt. Het is niet zo dat je binnen kunt komen en het gewoon kunt doen. Maar het zou leuk zijn om verschillende mensen dingen te laten uitproberen.
Ik ben blij dat je dit aanstipt. Het ego van de curator is gevaarlijk. Het kan monsterlijk en schadelijk zijn.
Je ziet het niet meer helder. Je zou de ruimte moeten hebben om even uit te checken. Maar dat is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan.
En dan te denken aan iedereen die betrokken is bij sociale rechtvaardigheid. Ik bedoel, er zijn genoeg tools en bronnen over dit soort roterend leiderschap waarbij iemand zich terugtrekt en gaat rusten en iemand anders het overneemt. Het zwarte radicale gedachtegoed heeft dit gebruikt. Natuurlijk denken vooral vrouwen hier al heel lang over na. De huidige tentoonstelling waaraan ik heb gewerkt Alles van waarde doe je met anderen haalt de Amerikaanse pedagoge en abolitionistische organisator Mariame Kaba aan als mantra en praktijk. Dit gezegde werd voor haar een familie-idioom en spreekt over hoe we intrinsiek verbonden zijn; het zijn relaties die ons bestaan bepalen. De tentoonstelling verkent concepten van decentralisatie (het overdragen van de controle over een activiteit of organisatie aan meerdere leden) en relationaliteit of ‘in relatie zijn’ met menselijke en niet-menselijke dingen. We verkenden deze begrippen door middel van collectieve praktijken en brachten individuele en collectieve praktijken van kunstenaars samen. Ik ben vooral geïnteresseerd in wat er mogelijk wordt als we de tentoonstellingsruimte instrumenteel maken om de ware horizon te dienen. Als we het feit kunnen accepteren dat de horizon niet het instituut is. Zoals we al zeiden, je kunt het erfgoedhuis niet echt uit zijn gewelddadigheid als eerste of als enige, transformeren, maar we kunnen wel gebruik maken van zijn middelen om ons eigen ding te doen, elders te investeren, een ruimte te creëren volgens onze eigen voorwaarden en condities.
Met Buro Stedelijk kan ik bijvoorbeeld besluiten om op 1 juli gesloten te zijn omdat ik de afschaffing van de slavernij wil herdenken en de vrijheid wil vieren tijdens Keti Koti. Ik heb daar geen ‘toestemming’ voor nodig. Tegelijkertijd is Buro een project. Wat betekent het om die ruimte te hebben, die tijdelijke ruimte, en hoe maak je er gebruik van en ben je je tegelijkertijd bewust van de tijdelijkheid ervan en wat dat zou kunnen betekenen?
Ja, dat is wat ik probeerde te zeggen over front– en back-end, precies zoals je zei: het besef dat front of house tijdelijk is en dat het een project is. Het is geen stand-in voor, het betekent niet dat het museum of de instelling ineens zijn koloniale geschiedenis begrijpt door middel van een eendaagse herdenking. Het is symbolisch. Symbolen, ja, ze zijn belangrijk maar hebben een sterke beperking. Ik denk dat ze, vooral in dit land, vaak worden gebruikt als stand-in voor structurele veranderingen.
In het begin vertelde je dat je, toen je jonger was, wenste dat je een versie van deze ‘gesprekkenserie’ had, wat ook de reden is waarom ik ermee instemde om dit te doen.
Ja, op die manier is het herkenbaarder en in zekere zin kwetsbaarder.
Omdat conversatie een praktijk is waaruit je kunt afleiden hoe mensen zich dagelijks gedragen. Dat zegt in ieder geval voor mij veel meer over iemand. Ik ben vaak net zo geïnteresseerd, zo niet meer geïnteresseerd, in de praktijk van een kunstenaar of het dagelijks leven. Want dat is waar je een idee krijgt van hoe je je tot iemand kunt verhouden en of je bij elkaar past of niet.
Ik hoop dat het een beetje kan helpen. Misschien probeer je een leraar te laten begrijpen wat je probeert te schrijven of wat je probeert voor te stellen, maar begrijpen ze niet wat je aan het doen bent. Hoe zorg je ervoor dat je jezelf niet opbrandt door het (te) veel uit te leggen? Misschien is het niet uitleggen wat ik voorstel. Ook hier.
Ik heb zo vaak de neiging om tegen mensen te roepen: ‘Het is allemaal verzonnen! We kunnen dit gewoon veranderen! Ik denk aan museumzalen, white cube ruimtes. Ze hebben zoveel autoriteit, maar het is allemaal door mensen bedacht en gemaakt, dus we kunnen het aanpassen en veranderen als het ons niet dient. Zo simpel is het eigenlijk. Dat lijkt rudimentair, basaal, maar dat is het eigenlijk niet.
Dat is heel belangrijk om te beseffen. Dat je altijd de mogelijkheid hebt om je terug te trekken. Deze regels zijn richtlijnen, gemaakt door mensen. We kunnen ook zeggen, nou, nee.
Dat hangt daarmee samen. Deze richtlijnen worden dan traditie en geschiedenis. Dat is waar je de tegenstand zult tegenkomen. Maar al die dingen zijn geconstrueerd. Hoe we ons bewegen in de ruimte, wat we waarderen als het ons niet dient, we kunnen het veranderen of verschuiven. Het lijkt iets basaals om het over eens te zijn en dat is het ook. Maar ik denk dat het belangrijk is om naar terug te keren. Want als we eenmaal weten dat dit eigenlijk de manier is waarop we dingen kunnen begrijpen, kunnen we de dingen in de cultuur en om ons heen beter veranderen. Om dat wat we voor ons zien, de meer vreugdevollere en rechtvaardigere manieren van samenzijn te behalen. We kunnen dat daadwerkelijk tastbaar veranderen. We hebben veel gesproken over wat er moeilijk is aan het werken op de locaties waar we werken, maar ik denk dat ik het blijf doen omdat het een ruimte is om sommige van deze dingen uit te proberen te beoefenen en dat is echt mooi. Het is een goede manier om hoop te geven.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl