Het eenzaamst is het moment nét voordat we elkaar ontmoeten – met Monica Stam en Johanna Liese naar ‘Streetview’ in Museum MORE

Ze kijken schichtig, doelgericht, bezorgd – of soms zelfs ronduit angstig. Jachtig, vermoeid, melancholisch of peinzend. Maar nooit kijken ze elkaar aan, de metropoolbewoners die fotograaf Bas Losekoot vastlegt. Hij maakt al tien jaar lang foto’s van het straatleven in wereldsteden als Londen, Lagos, New York en Hongkong. Je ziet er heel gewone mensen in hun harde omgeving van glas, staal, baksteen, beton. Niemand lijkt gelukkig. Iedereen is onderweg. En altijd voel je een grote afstand tussen de verschillende individuen. Iedereen is te druk, en staat in de overlevingsmodus om de volgende bestemming te bereiken.

Museum MORE lijkt in eerste instantie een vreemde plek voor een tentoonstelling als deze. In het dorp Gorssel wonen ongeveer vierduizend mensen – de bus ernaartoe vanuit Deventer gaat langs prachtige, uitgestrekte weilanden. Op het sfeervolle dorpsplein waar de bus stopt krijg je eerder de neiging willekeurig mensen aan te spreken, dan ze volledig te negeren.
En tóch is de expositie ook hier precies op zijn plek. Want de museumzaal is, net als de foto’s, gevuld met gewone mensen, vaak in gedachten verzonken bewegen ze langs elkaar heen, zonder in contact te treden.

Het museum is misschien net een stad: een plek waar mensen samenkomen – zonder elkaar per se te ontmoeten.
Een soepele choreografie is het, van ruimte geven en ruimte nemen – ik zie iemand onbewust een stap opzijzetten als ik in de buurt kom om een zaaltekst te lezen. Een uitgesproken dankjewel is niet nodig. We kennen de regels.
De vraag is natuurlijk: hoe vergaat het die andere mensen? Zijn ze zo geïsoleerd en vervreemd als Losekoot ze het liefst neerzet?

Twee van die anonieme passanten in Museum MORE zijn Monica Stam (56) en haar schoonmoeder Johanna Liese (85). Ze zijn samen op een al lang geleden gepland museumuitje – maar ja, corona kwam ertussen. ‘En Johanna is altijd druk’, zal Monica straks lachend zeggen.
Maar hun namen en verhalen ken ik nu nog niet, ik zal ze pas later aanspreken.

Nu luistervink ik nog mee naar hun gesprekken. Ze kijken écht aandachtig, onder meer naar de compositie van de foto ‘Oroyinyin Street’ (2016) – van een drukke markt in Lagos. Een man vooraan op de foto tilt een zware stapel loten, een vrouw heeft haar kind op haar rug gebonden, en dat rode doosje achterin, dat trekt inderdaad heel subtiel je blik de foto in. Wát een compositie!

‘Nergens kan men zo eenzaam zijn als ten overstaan van ontelbare ogen die onze blik mijden’, staat op een van de wanden in het museum geschreven. Het is een citaat uit een prachtig essay dat Ilja Leonard Pfeijffer schreef bij de expositie. Daarin beschrijft hij de stad als de plek ‘waar iedereen figurant is in miljoenen andere levens.’
De zin op de wand, over eenzaamheid te midden van ontelbare ogen, doet me denken aan een ander citaat, van het hoofdpersonage uit The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald. Die zegt het omgekeerde: ‘I like large parties. They’re so intimate. At small parties there isn’t any privacy.’ (Ik hou van grote feesten. Ze zijn zo intiem. Op kleine feestjes is er geen privacy.)
Ik voel me eerder thuis bij Gatsby dan bij Pfeijffer. De anonimiteit van de grote massa geeft me vaak een comfortabel gevoel: je waant je veilig, omdat je weet dat er niemand op je let. Hier op zaal heeft het negeren ook een functie: iedereen kan ongestoord, op z’n eigen tempo, van de foto’s genieten.

***

Het eenzaamst is het moment nét voordat we elkaar ontmoeten. Er staat iets op het punt te breken: het sociale contract dat zegt dat je elkaar in een museumzaal met rust laat.

Maar zodra we in gesprek zijn, is er alleen maar warmte.

***

Johanna: ‘De foto’s zijn echt prachtig, heel aangrijpend ook. Die zin van Pfeijffer raakte me. Het is toch zo treurig, iedereen is zo druk. Al die mensen die langs elkaar lopen, en liever naar de grond staren dan dat ze elkaar aankijken. Het schokt me. Dat hele anonieme heb je hier in Nederland gelukkig niet zo, zelfs een stad als Amsterdam is een stuk gemoedelijker, maar ik ken het wel van vakanties in Londen bijvoorbeeld.’

Monica: ‘De mooiste foto vond ik, denk ik, die uit Seoul. Daarop zie je een man tussen de bomen lopen. Die bomen staan daar ingemetseld tussen de stenen, allemaal hebben ze maar een heel klein rondje open ruimte, en daar ligt zo’n mooi hoopje sneeuw. De natuur ziet er zo gevangen uit. Zelfs de bomen lijken eenzaam op die foto.’

Johanna Liese is 85 jaar, en woont al vijftig jaar in Dronten (in de Flevopolder, 42.936 inwoners, CBS.). Daar kent ze een heleboel mensen, ‘en niemand kijkt van elkaar weg.’ Ze is al haar hele leven betrokken bij allerlei initiatieven die mensen juist dichter bij elkaar brengen. Zo richtte ze onder meer, vanuit haar achtergrond als maatschappelijk werkster, de eerste peuterspeelzaal van Dronten op. Daarnaast was ze een tijdlang regio-voorzitter van een organisatie voor vrouwen op het platteland, die tegenwoordig ‘Vrouwen van nu’ heet. En later heeft ze zich ingezet voor een hospice in haar woonplaats.

‘Ja, mijn schoonmoeder is altijd een echte pionier geweest’, zegt Monica. Zelf werkt zij als programmamanager bij de gemeente in haar woonplaats Woerden (52.918 inwoners, CBS.). En ook voor haar blijkt verbinding heel vanzelfsprekend: in haar vrije tijd zette ze een buurttuin op, waarvoor ze samen met andere buurtbewoners een stukje grond van de gemeente in eigen beheer namen. Het is een fruittuin geworden, die nu tien jaar bestaat. ‘We onderhouden de tuin met ongeveer zes andere huishoudens, uit ieder huis één eigenlijk. Daarnaast zijn er een aantal mensen bij betrokken als donateur. Die krijgen als het oogsttijd is vruchten uit de fruittuin. En daarnaast hebben we jaarlijks een oogstfeest.’

Mensen kijken, zoals Losekoot doet voor zijn foto’s, dat deed Johanna vroeger ook al graag – zeker tijdens haar opleiding aan de school voor maatschappelijk werk in Amsterdam. ‘Dan ging ik met een vriendin op een terras op het Rembrandtplein zitten, en gingen we van mensen hun beroep proberen te raden. Er kwam eens iemand langs met een vioolkoffer, en toen zei ik tegen mijn vriendin: dát is sowieso een violist. Ze had de koffer niet gezien en zei: ‘Hoe raad je dat nu?’ Haha, dat was een inkoppertje natuurlijk!’
We komen te spreken over hoe gestileerd de foto’s van Losekoot zijn. Monica: ‘Het lijkt allemaal heel terloops en als een soort snapshot geschoten, maar de composities zijn zo goed en slim. Hij moet er heel goed over na hebben gedacht. Hij maakt van iedereen toch weer een individu.’
Johanna: ‘Ja, alle mensen op de foto’s lijken inderdaad hun eigen verhaal te hebben. Je kunt er van alles bij verzinnen. Hij zet het moment echt even stil, en toch gebeurt er zo veel op iedere foto. Daar wil je echt even rustig voor gaan zitten of staan, om het allemaal in je op te nemen. Heeft er eigenlijk iemand gelachen op één van de foto’s? Ik geloof het niet.’

Over Gatsby en het comfortabele gevoel van anonimiteit durf ik niet meer te beginnen – een fijne ontmoeting is, vanzelfsprekend, vele malen warmer. De gestileerde foto’s van Losekoot zijn een goede waarschuwing, voor hoe het niet moet.

‘Ik vond het een erg goed gesprek’, zegt Monica, voordat ze met Johanna opstapt om de rest van het museum te gaan bekijken. ‘Door er zo over te praten kom je toch verder in je gedachtes over de foto’s in de tentoonstelling. Eigenlijk zouden musea dit moeten aanbieden in hun restauratie, een beetje zoals die vragen op het labeltje van je theezakje: een set vragen over de kunst op tafel in het museumcafé. Misschien iets voor op een bierviltje of zo.’

Ze heeft gelijk, dat is een heel goed idee.