Het criminele brein

Wanneer we de geschiedenis niet zouden weten lijkt het of de studenten een dood normale man ondervragen. ‘’Denkt u dat criminaliteit een aangeboren kenmerk is?’’ vraagt een meisje dat later rechter wil worden aan Holleeder. ‘’Nee natuurlijk niet, dat zou belachelijk zijn’’.

Collegetour met Willem Holleeder

Volgens Holleeder spelen diverse factoren mee die effect hebben op het feit dat hij in het criminele circuit is belandt. Denk hierbij aan verkeerde vrienden, opgroeien met een vader die veel geweld gebruikt en het maken van verkeerde keuzes. Psychiater Cesare Lombroso had echter hard ja geknikt op de vraag van de rechtenstudent. Eind negentiende eeuw concludeerde hij dat criminaliteit aangeboren zou zijn. Als personen crimineel gedrag vertonen zouden zij niet voldoende geëvolueerd zijn. De geboren crimineel is volgens hem te herkennen aan lichamelijke kenmerken zoals de vorm van de schedel of een doorgetrokken wenkbrauw. Een beangstigend en discriminerende theorie waar het nekhaar van overeind gaat staan. 

In het Dolhuys in Haarlem is deze theorie te lezen en te zien in de tentoonstelling: Levenslang, Het criminele brein ontleed. Op de muur zijn foto’s geprojecteerd van personen waar Lombroso onderzoek naar deed. Een man kijkt nors de ruimte in, zijn jas strak dichtgeknoopt. Boven zijn neus groeien haartjes, het is zijn wenkbrauw die doorloopt. Rechtsboven in de foto is een sticker geplakt met de tekst: Geboren misdadiger. 

De projectie van Lombroso hangt in de ruimte alsof het niks is. Wanneer een toeschouwer niet zou opletten, zou hij of zij het beeld voorbij kunnen lopen en de informatie voor lief kunnen nemen. Het Dolhuys neemt namelijk geen standpunt in tegenover de theorieën van Lombroso. Enerzijds is het te begrijpen dat een museum objectief naar voren komt, anderzijds is het beangstigend dat deze theorieën worden tentoongesteld zonder al teveel context.

Gelukkig hoeven wetenschappelijk resultaten niet voor altijd vast te staan, zo is te lezen in het interview met epidemioloog John Ioannidis in de Volkskrant van vorige week zaterdag. In 2005 heeft hij een essay geschreven waarin hij stelt dat veel wetenschappelijke ‘doorbraken’ geen stand hebben gehouden. Ioannidis: ‘’Er is groeiende bezorgdheid dat de meeste gepubliceerde onderzoeksresultaten fout zijn’’. Dit is ook het geval bij de theorie van Lombroso. Tegenwoordig worden over het algemeen zijn ideeën niet langer beschouwt als fundament voor de hedendaagse criminologie. Maar er wordt nog steeds veel onderzoek gedaan naar de vraag of criminaliteit, gekte, en misdaad aangeboren is. Er wordt gepleit dat psychopaten te herkennen zijn aan hun hersenstructuren, deze zouden anders zijn dan de ‘’gewone’’ burger. Dit is ook een gevaarlijke opvatting, we zouden namelijk kunnen zeggen dat ieder kind hierop gescreend moet worden. Er wordt nu gelachen om Lombroso, maar dergelijke onderzoeken worden nog altijd gepubliceerd in de wetenschappelijke magazines.

De boy next Door David Haines

Er zijn ook werken in het Dolhuys aanwezig die er wel vanuit gaan dat omgeving en achtergrond invloed hebben op crimineel gedrag. De video installatie De boy next Door van David Haines laat zien hoe eenvoudig iemand in het criminele circuit rolt wanneer hij of zij omgaat met de ’verkeerde’ vrienden. Een geheime camera filmt enkele personen, de samenstelling van de groep is telkens anders. Een achtergrondstem doet verslag van de groepscohesie. De personen in de film hebben geen namen maar worden benoemd met een zelfstandig naamwoord zoals de boy next door. De personages zijn geen persoonlijkheden. Haines laat hier mee zien dat de crimineel inwisselbaar is, iedereen komt in aanmerking voor crimineel gedrag mits de situatie ‘juist’ is.

Voor in de zaal van Het Dolhuys hangen tegen de zwarte wand drie beeldschermen. Op ieder beeldscherm zien we een vrouw langzaam rondraaien. Deze drie vrouwen zijn gevangenen, ze verschillen van leeftijd en afkomst, maar alle drie raken ze langzaam verwijderd van onze maatschappij. Dit is het werk Please Think Positive van Annaleen Louwes. Ze verbleef in een aterlierwoning op het terrein van een vrouwengevangenis in Albanië. Onder de beeldschermen zijn uitspraken van de vrouwen geplaatst. De vijfentwintig jarige vrouw gewijd in een wit T-shirt kijkt de toeschouwer aan vanuit het beeldscherm. ’I have a daughter, she stayed with me in prison the first 1, 5 year. On 13 March they came to take her away… that is it. I cannot describe her because it has been too long since I saw her.’ Dit toont de emotionele persoonlijkheid achter de ‘crimineel’: het is je buurman, het kassameisje, we zijn het zelf. De toeschouwer krijgt medelijden met de vrouw die haar kind niet meer kan beschrijven en sympathie voor Willem Holleeder die guitig de zaal in lacht, ondanks de gruwelheden die ze hebben gepleegd. Gruwelheden waardoor ze de sticker misdadiger altijd zullen dragen, gelukkig mag het woord geboren weggelaten worden. 

De tentoonstelling Levenslang, Het criminele brein ontleed is nog te zien in het Dolhuys tot en met 29-03-2015. Klik hier voor de website