Het afwezige lichaam dat is gaan spoken

Ja, ook in fysiek opzicht. Iedereen die in een doka heeft gestaan weet dat het heftig is om de hele tijd om in het donker te zijn, met al die geuren. De donkerte maakt dat je op je intuïtie moet vertrouwen want je hebt geen idee wat je aan het maken bent. En op klein formaat werken is al een ding, maar op dit formaat is het nog veel lastiger. We moesten de beelden ook douchen. Het was dus bijna alsof we voor iemand aan het zorgen waren. Fotografie zie ik ook als een vorm van wederopstanding.

Didi knipte een vel van twee meter fotogevoelig papier af en vouwde dat om me heen. Die vouwen zie je ook terug in de werken. Daarop hebben we hele grote negatieven geplaatst. Dit is een ander proces dan wanneer je een foto belicht van klein naar groot. We werkten met een schaal van één op één. Dat doe je ook met zeefdrukken. Je belicht een frame met een negatief, dat moet ook één op één zijn. Maar zelf had ik niet kunnen bedenken dat we met zulke grote negatieven moesten werken, daar kwam Didi mee. Ik heb die dus eerst heel groot geprint. Het was een vreemde ervaring om vervolgens zelf achter het papier te liggen, en het negatief door dat papier te zien. Het was alsof ik in de camera zat.

De beelden die je soms herkent, zijn in sommige gevallen een beeld van een demonstratie in Argentinië in de jaren ’70, van mensen die stenen gooien naar politieagenten. Of archiefbeeld van militairen die een persoon arresteren.

Aimée wijst naar een ander werk.
 

Hier vond ik de houding heel mooi. De mensen die je ziet lijken klaar voor de straat, maar ze staan op het punt op muziek te maken.

Ik vraag haar naar de kledingstukken die op de grond liggen. Het zijn broeken die gevuld zijn met zand en hoopjes vormen. 

Die zijn gebaseerd op de zandzakken die ik heb gezien in de ateliers van restaurateurs. Alles dat ze restaureren wordt met zandzakjes vastgehouden, als iets is opgerold en het glad moet worden gestreken, bijvoorbeeld. Ik vond het een mooi voorwerp, en besloot ze zelf te maken van kleding. Omdat kleding ook refereert aan een afwezig lichaam.
Deze werken hebben ook een heftige connotatie. Tijdens de dictatuur werden heel veel mensen door het regime vermoord door ze uit vliegtuigen te gooien. Dat deden ze ook met gewicht. Het refereert dus enerzijds aan het praktische werk van beelden herstellen, anderzijds heeft het een hele droevige betekenis. 

We richten onze blik op de foto die ernaast op de grond ligt. 

Ik heb een oude foto gebruikt van militanten die vlaggen aan het maken zijn. Ik kwam deze foto ooit in een archief tegen. Ik vond het mooi omdat het normaal gesproken veelal heroïsche momenten zijn die zijn vastgelegd, maar dit is dagelijks werk. Er staat dingen geschreven op een schoolbord, dus je ziet hoe mensen met elkaar iets vormen. Het was zo’n grote organisatie, al die verschillende groeperingen. Dit is daar een mooi voorbeeld van.

Ik wist heel lang dat ik de foto’s direct op mijn lichaam foto’s wilde printen op blanco papier. Dat was mijn uitgangspunt. Ik heb wel lang nagedacht over welke beelden ik daarvoor wilde gebruiken.
Dit werk raakt aan mijn praktijk van de afgelopen acht jaar, waarin ik veel werkte met archiefbeelden van de Argentijnse dictatuur, en tegelijkertijd zien we hier nieuw materiaal dat ik aan het verzamelen was. Dat zijn persoonlijke spullen en foto’s.

Het zijn een jas en een t-shirt waarvan ik röntgenfoto’s heb gemaakt. De jas was van mijn vader en het t-shirt droeg ik toen ik van mijn eerste kind ben bevallen. Die twee objecten wilde ik al langer gebruiken. Ik ging ze fotograferen maar kreeg er geen grip op, omdat ik normaal gesproken vanuit bestaande foto’s werk. Die fotografeer ik opnieuw en maak ik me zo eigen. Maar in dit geval had ik objecten en ik wilde blijven werken met dat idee van archiveren door fotografie. Daarnaast was ik op zoek naar iets dat het object zelf mij niet kon bieden. Die röntgenfoto stelde me in staat om fotografie te gebruiken en iets te verbeelden dat onzichtbaar is. Want het gaat voor mij over de gevoelens die deze kledingstukken met zich meedragen.
Die jas heb ik na het overlijden van mijn vader meegenomen uit Argentinië en die heb ik daarna ook veel gedragen. Hij hing aan de deur in mijn studio. Die röntgenfoto heb ik over mijn lichaam heen getrokken in die doka, zoals ik met de andere negatieven heb gedaan. Die jas refereert aan een lichaam dat er niet is. En dat doet het beeld ook, omdat mijn lichaam ervoor nodig was om het beeld te maken.
Het t-shirt is verbonden aan een geboorte, een moment waarop een lichaam er voor het eerst is. Daarin schuilt ook dat idee van generaties, die deze beelden met elkaar verbinden.
Dit werk komt deels voort uit een rouwproces. Zo heb ik het in het begin niet genoemd, maar nu kan ik dat wel benoemen.

Omdat dat heftig is, voor anderen. En het is een persoonlijk en autobiografisch gegeven. Mijn werk was vaker persoonlijk van aard, maar ik had altijd een soort afstand omdat ik werkte vanuit de geschiedenis. De geschiedenis van de dictatuur, die ook collectief is.
Daardoor is het voor anderen ook makkelijker om dicht bij dat werk te komen. Als iets zo persoonlijk is als een geboorte of een rouwproces, iets dat in me zit, dan is dat lastiger.
Door het overlijden van mijn vader en omdat ik kinderen heb gekregen, ben ik ook iemand anders geworden. Dat zie je natuurlijk terug in mijn werk. 

Aimée en ik verlaten de tentoonstellingsruimte, en laten de spoken van het verleden achter ons. We praten in een andere ruimte verder, over hoe die spoken kunnen doorwerken in het heden. Het is een genetisch proces, dat ervoor zorgt dat de genen van onze ouders en voorouders invloed hebben op ons DNA. Zowel Aimée als ik dragen een intergenerationeel trauma met zich mee, maar de wetenschappelijke uitleg daarvan kunnen we allebei niet reproduceren.
Ik vraag Aimée naar wat dit besef met haar gedaan heeft.

Daar ben ik heel lang mee bezig geweest. Op een gegeven moment realiseerde ik me dat het niet vanzelfsprekend is dat je leven zo sterk in verbinding staat met politiek. Dat je daarmee bent opgegroeid. Dat besefte ik toen ik tiener was. Heel lang was ik me niet zo bewust van de geschiedenis van mijn vader. Het was om verschillende redenen een pijnlijk onderwerp. Mijn vader sprak wel over de dictatuur, maar niet over alle aspecten ervan. Ik wist altijd dat het een zwaar verhaal was – dat hing in de lucht. Als ik mijn vader wakker moest maken, dan vond ik dat heel eng, omdat hij altijd wakker schrok. Mijn tante heeft dat bijvoorbeeld ook. Die mensen die de dictatuur hebben meegemaakt, slapen dus nooit meer rustig.
Het fascinerende aan die genetica is dat wat mijn ouders en grootouders hebben meegemaakt, ook in mij zit. Het is iets van vroeger dat in mij doorleeft. Dat besef heeft veranderd hoe ik naar mezelf kijk. Die vraag wordt weer anders zodra je kinderen krijgt, want dat betekent dat je dan ook dingen doorgeeft.

Ik was vooral op zoek naar datgene waar geen woorden voor bestonden en waar ik ook nooit woorden voor zal vinden. Met kunst kan ik een deur openen of een gebied verkennen waarin ik niks hoef te benoemen, maar ze een vorm kan geven. En die vorm wordt weer door een ander ervaren. Misschien niet rationeel begrepen, maar wel ervaren. Dat is mijn drijfveer.

Een paar jaar geleden maakte ik een video van een performance van een moeder en dochter, Score for Mother and Child. Daarin speelt ook de vraag: hoe geef je iets door aan een kind en hoe wordt dat getransformeerd, want in die nieuwe persoon wordt het weer een ander verhaal. Ik had zelf toen een dochter van vier, dit kind in de video was iets ouder, en die vragen waren toen relevant voor mij.
Wat die moeder en dochter in dat werk doen, is een variant op het spelletje Ik ga op vakantie en ik neem mee… Dat spel leerde ik vroeger van mijn Nederlandse moeder. Het mooie aan dat spel is dat je een collectief verhaal opbouwt dat steeds verandert doordat je er iets uithaalt, of de volgorde verandert. Dat spel was dus mijn uitgangspunt, maar dan zonder woorden.
De moeder maakte een beweging, een gebaar, en de dochter deed het na en voegde iets toe. Op die manier construeerden zij een choreografie waarin ook dingen misgingen en veranderden. Daar hebben we een paar live performances van gedaan. Dat werk ging voor mij over die vraag: wat geef ik aan mijn kinderen door wat mijn vader aan mij heeft gegeven?

Je hebt aan de ene kant de genetische kant, maar aan de andere kant gaat het om wat je bewust doorgeeft. Onze oudste dochter is nu elf en we hebben haar heel lang niets verteld over de geschiedenis van haar grootvader. Ze wist wel van de dictatuur, en als we met haar naar Argentinië gingen, dan namen we ook deel aan demonstraties, maar we wilden wachten tot ze rijp was voor dat verhaal. Er zijn nog dingen die we niet hebben verteld, dat komt later.

Ik doe dat heel bewust, omdat ik van jongs af aan wist over martelingen en vermiste mensen, en dat schept een wereld in je hoofd die heel zwaar is. Dat heb ik dus anders gedaan. Het is ook weer anders omdat wij in Nederland wonen en niet in Argentinië. Dat maakt ook dat we die keuze hebben.

Eigenlijk wel, ja. Mijn vader was schrijver en mijn moeder werkte heel lang als grafisch vormgever. Zij werkte vanuit huis, in de woonkamer stond een tafel die vol lag met haar ontwerpen. Bij ons thuis liepen kunst en leven dus in elkaar over. Voor mij is kunstenaarschap ook een manier van in het leven staan, van onafhankelijk zijn tegenover een systeem. Hoe mijn ouders dat hebben opgebouwd, dat heb ik zeker in me.
Mijn vader komt uit een migrantengezin dat na de Eerste Wereldoorlog – net als heel veel anderen – vanuit Spanje en Italië naar Argentinië zijn gemigreerd. Daar hebben ze alles vanuit niks moeten opbouwen. Mijn vader was de eerste binnen zijn familie die naar de universiteit ging, nadat mensen generatieslang op het platteland hadden gewerkt. Dat deel van mijn geschiedenis draait natuurlijk om het vormgeven van je eigen leven. Dat zit zeker in mijn DNA.
Mijn moeders familie zat vol dokters, en mijn oma heeft in Den Haag aan de kunstacademie gestudeerd, waar ik zelf ook naartoe ben gegaan. Ik voelde altijd wel dat het vanzelfsprekend was om ook iets in de kunsten te gaan doen.

Dat is de vraag. En die kan ik waarschijnlijk pas beantwoorden als ik negentig ben.
Als mijn werk gaat over traumatische ervaringen, dan gaat het specifiek over de sociaal politieke gebeurtenissen in Argentinië. Ik kan niet praten over andere trauma’s, dat valt buiten mijn kennisgebied. Ik heb het over dat trauma, van die generatie en hoe dat zou kunnen doorwerken.
Ik geloof dat je als mens een aantal keer in je leven opnieuw geboren kan worden. Bewust omgaan met dat trauma is een tool om jezelf opnieuw uit te vinden. Je kunt iets doen met die kreukels – misschien kun je ze niet gladstrijken en ongedaan maken, maar je kunt ze transformeren. Daar is wel kennis voor nodig. Je moet weten wat er gebeurd is. Dat vormt je gereedschap… als restaurateur, wilde ik zeggen. Dat zeg ik omdat ik voor mijn nieuwe werk met restaureren bezig ben. Hoe goed je iets ook restaureert, je zult altijd zien dat het beeld gescheurd was.