Het Afvallige
In den beginne vallen wij af van onze moeders, om ons vervolgens een weg te banen door een woud van mogelijkheden, een door onbenutte opties versmallend en uiteindelijk onvermijdelijk doodlopend levenspad.
In tegenstelling tot het populaire idee dat wij gedurende ons leven dingen bemachtigen en daardoor als mens groeien, zouden we ons net zo goed kunnen definiëren aan de hand van de dingen die van ons afvallen. Impliceert niet ieder toegevoegd ding in een mensenleven (een kunstacademie-diploma, een rookverslaving, een relatie) het afvallen van op zijn minst evenveel zaken? Gevangen in deze afvalrace klampen we ons vast aan onhaalbare idealen van eenheid, puurheid en schoonheid. Onze wens tot permanentie doet naïef aan, maar is hardnekkig.
Reclame speelt in op gevoelens van leegte en ontoereikendheid met beloftes van vervulling. Weggepoetst bloed, zweet, tranen en bergen afval gaan schuil achter de producten waarmee wij ons leven hopen te vervolmaken. Mijn nieuwe Macbook, bijvoorbeeld, is een vakkundige stof-onder-het-tapijt-veger, die een onsmakelijke geschiedenis van menselijk lijden, uitbuiting en vervuiling verstopt achter zijn glanzende façade (1). Maar al voordat wij onze eerste vingerafdruk op een nieuwe aankoop hebben achtergelaten is de gelukzalige illusie verbroken. Verschillende onderzoeken wijzen uit dat onze dopamine-levels pieken gedurende momenten van anticipatie, om onmiddellijk in vrije val te raken bij het bereiken van om het even welk resultaat. Getriggerd door het verlangen naar een volgende dopamine-kick zit er niets anders op dan het najagen van het volgende doel of product. Zo raken we verstrikt in een onafgebroken aaneenschakeling van verlangen en teleurstelling, als een levenslange unboxing video op repeat.
Het idee dat wij als onaffe wezens in een onaffe wereld op zoek zijn naar een baarmoederlijke eenheid, is een gedachte die ook te vinden is in het werk van filosoof Peter Sloterdijk (verder beweer ik niet veel van zijn werk te begrijpen). Hij koppelt dit verlangen o.a. aan het ontstaan van religie.
Een ander perspectief op onze onvoltooidheid is terug te brengen tot het begrip entropie (2), het natuurkundig-statistische gegeven dat, binnen een gesloten systeem, energie zich altijd gelijkmatig zal verspreiden. Een andere manier om entropie te beschrijven is als toenemende wanorde. Aangezien systemen nooit helemaal gesloten zijn, betekent dit in de praktijk dat dingen (mensen, apparaten) energie lekken in de vorm van warmte.
De Turkse kunstenaar en schrijver Kerem Ozan Bayraktar (3) brengt hiertegen in dat elk systeem weliswaar energie verliest maar tegelijkertijd een neiging heeft tot zelfbehoud, waardoor er een instroom van materie nodig is. Hij geeft het voorbeeld van het privé-domein dat in werkelijkheid nooit hermetisch afgesloten is, en dus altijd gedeeltelijk publiek bezit. Dit geldt ook voor andere systemen, zoals (biologische) lichamen. Wij zijn niet zuiver en alleen een menselijk lichaam, we worden bewoond door microben, virussen, microplastics en zware metalen.
Zoals wij niet puur menselijk zijn, is de rest van de natuur niet mensloos. Ronddwarrelende microplastics, landbouwgiffen en broeikasgassen hebben de aarde onherroepelijk veranderd. En dan hebben we het nog niet eens over nucleair afval, met een halveringstijd van 100.000 jaar. Ons afval lijkt een vervelende gast die maar niet opstapt.
Wij verbinden en vermengen ons met alles wat we aanraken. Ik maakte ooit met behulp van forensische apparatuur een fotoserie. Ik wilde de sporen van vingerafdrukken op afval en tweedehands spullen zichtbaar maken. Naast vingerafdrukken zijn ook restjes vet en DNA te vinden op spullen die soms op duizenden kilometers van onze afvalbak worden verwerkt. Meereizend op ons afval belanden deze vingerafdrukken in bergen van plastic in China, waar hun wegen zich kruisen met de vingerafdrukken van de mensen die ons afval sorteren.
Het proces dat tot een kunstwerk leidt, is er een van afvallen en opstaan. Hoe maak je een marmeren beeld van een leeuw? Simpel: je hoeft alleen maar alles weg te hakken dat niet op een leeuw lijkt. (deze quote circuleert in meerdere versies en wordt toegedicht aan evenveel kunstenaars). In werkelijkheid is het natuurlijk niet zo makkelijk: de praktijk van veel kunstenaars wordt gekenmerkt door een tergend selectieproces. Hierdoor hebben kunstenaars vaak een bijzondere relatie met afval. In menig atelier bevindt zich een rijke verzameling gevonden en (te) lang gekoesterde schatten. Wat afviel van het ene werk, kan het begin zijn van het volgende. Het is dus zaak niets zomaar te laten gaan.
Er zijn talloze voorbeelden van kunstenaars die met afval werken. In het atelier van Irene Hug, een Zwitserse kunstenares die ik in Berlijn bezoek, liggen hopen oude huisraad die ze op straat verzamelde. In sommige van deze constellaties zijn de hand en visie van de kunstenaar duidelijk zichtbaar, andere lijken organisch tot stand gekomen; in het scheppingsproces is de grens tussen natuurlijk proces en overwogen ontwerp vaak poreus.
De Nigeriaanse kunstenaar El Anatsui is een meester in het tot kunst verheffen van afval. El Anatsui reflecteert met zijn werk op consumentisme en uitbuiting, zoals bijvoorbeeld in het door het Stedelijk Museum Amsterdam aangekochte werk In the World But Don’t Know the World. Met dit uit duizenden bierdoppen bestaande wandsculptuur gaat de kunstenaar in dialoog met evenveel monden, buiken en handen, die als een koor door het werk lijken te spreken.
Een vriendin droomde laatst dat ze omringd werd door alle schoenen die ze ooit bezat. Ik probeer mij te herinneren welke schoenen ik droeg tijdens belangrijke gebeurtenissen in mijn leven, maar dit blijkt verrassend moeilijk. Waste Not is een installatie van de Chinese kunstenaar Song Dong die bestaat uit alles wat zijn moeder tijdens haar leven bewaarde. In het door schaarste geteisterde China tijdens de Culturele Revolutie was dit zo ongeveer alles dat dat ze ooit had bezeten: elk dopje, elke lege tube tandpasta, elk stukje zeep. Samen vormen ze een portret van haar leven dat tegelijkertijd particulier en universeel aandoet.
Niet alleen wij mensen, gaan relaties aan met ons afval. Ook niet menselijke dieren en andere natuurlijke processen transformeren de wereld om zich heen. Soms uit noodzaak, zoals een mos dat vanwege ruimtegebrek een schoen overneemt. Soms is het een vorm van innovatie: Japanse kraaien ontdekten dat kleerhangers uitermate geschikt zijn voor nestbouw. Deze bouwtechniek, begonnen in het zuiden van Japan, en inmiddels wijdverbreid, is een goed voorbeeld van culturele overdracht bij dieren.
Maar ook processen zonder bewustzijn als de wind, roest en regen hebben hun eigen stijl als het aankomt op de transformatie van een grotendeels door mensen gemaakte omgeving. In Reading by osmosis, Nature interprets us, de tentoonstelling die ik in 2019 bij Zone2Source in Amsterdam cureerde, probeer ik te argumenteren dat deze stijlen vergelijkbaar zijn met de stijlen, media en materialen die menselijke kunstenaars gebruiken. Ik ga er in dit onderzoek, waarin ik mijzelf zie als curator van niet menselijke kunstenaars, vanuit dat de mens geen of nauwelijks vrije wil heeft, iets dat door de meeste neurowetenschappers wordt beaamd, en dat onze eigen kunstproductie dus eigenlijk ook onbewust tot stand komt.
De betekenis van materiaal, energie of een gedachte verandert continu door de context waarin deze zich bevindt. Ik vond ooit een creditcard in een meerkoetennest. Een object wat wij, mensen, een zekere monetaire waarde toekennen, heeft voor een vogel waarde als bouwmateriaal. Dit transitieproces van een betaalkaart naar een stuk zwerfafval tot bouwmateriaal van een meerkoet, kun je, denk ik, als een vorm van creativiteit beschouwen. Filosoof Michael Marder schrijft in zijn essay Art as Planetary Metabolism (4) dat de planeet een metabolistisch systeem heeft waarin materialen continue verwerkt en geïnterpreteerd worden. In deze flow of things zijn wij mensen zowel systemen die materialen omzetten, als een vorm van materiaal dat continu door andere systemen vertaald wordt.
Ons afval is onherroepelijk onderdeel van deze planetaire economie. Een teveel aan afvalstoffen zorgt voor disruptie of destructie van dit systeem. Uitgespuwd door het ene systeem en geabsorbeerd door het andere is afval een symbool voor alles wat wij met andere organismen delen, maar ook voor wat wij zelf zijn.
Langzamerhand worden we gedwongen na te denken over de kosten van ons collectieve verlangen naar jong, nieuw, hip en innovatief. Van microplastics in ons lichaam tot ruimtepuin dat satellieten en ruimtestations torpedeert: als een hardnekkig monster van Frankenstein weigert het afval dat we zo graag zouden vergeten ons met rust te laten. Een herwaardering van afval kan misschien uitkomst bieden. Toch is dit geen pleidooi voor zero waste, noch nostalgie naar een ongerepte wereld. We hebben afval nodig, zoals we de dood nodig hebben, zonder afval immers geen transities.
Waar de kunstenaar Malevich de musea nog wilde afbranden om ruimte te maken voor een nieuwe wereld, zouden we de prullenbakken, depots en bakstenen van de musea beter kunnen omkeren, om te bestuderen wat hier nog uit wil voortgroeien. In de chaos en schoonheid die zo ontstaat komen we onszelf, for better or for worse, vast nog wel tegen.
(1)https://www.businessinsider.com/china-labour-watch-apple-catcher-working-conditions-2018-1?international=true&r=US&IR=T
(2)https://www.youtube.com/watch?v=ZsY4WcQOrfk
(3)http://keremozanbayraktar.com/wp-content/uploads/2021/01/Kerem-Ozan-Bayraktar-Theromodynamic-fantasies-dreams-and-boundaries-Deniz-Gul-Meydan-2020.pdf
(4)Het essay Art as Planetary Metabolism is te lezen in het boek Reading by Osmosis
Klik hier voor meer informatie over het werk van Sema Bekirovic
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl