Geluiden uit de middenklasse

In ‘How to disappear’ leer je aan de hand van handleidingen en regels te luisteren naar de omgeving, of beter gezegd, op te gaan in de omgeving. In alle hoofdstukken lijkt het boek te zeggen dat je pas echt luistert als je opmerkt dat jij onderdeel bent van de omgeving. Vaak juist op de momenten waarop jij zelf geen geluid maakt, verdwijnt.
In het hoofdstuk ‘How to join a group’ wordt uitgelegd hoe we, door een ruimte binnen te stappen, het akoestische klimaat automatisch veranderen. De mate waarin dat gebeurt is afhankelijk van het soort ruimte dat je binnentreedt. In een grote openbare ruimte is de verandering minimaal, maar zodra je de deur van je lokale café binnenstapt, rinkelt er een belletje en vallen de gesprekken aan de omringende tafels tijdelijk stil om de nieuwkomer in ontvangst te nemen. Voordat het gesprek weer verder gaat. Je zit als het ware op één grote snelweg, de een toetert, de ander belt, iemand neemt een pauze maar ze houden allemaal, zonder om te kijken, rekening met elkaars geluid. En de weg loopt door, zonder oponthoud.

7. …Contemplate how the conversations taking place remain adjacent to each other without overpowering one another or cutting each other off. Instead, they enter a relationship similar to that of spatial adjacency; they form a sonic neighbourhood. The speakers know that their neighbours are capable of listening to what they’re saying and yet this doesn’t make them whisper or refrain from private conversation so long as they can hear the continued mumble of other neighbouring conversations.

Ook laat het zien hoe je stilte als een soort gereedschap kan gebruiken. Bij regel 5 staat uitgelegd hoe je de verwantschap met de groepen om je heen kunt meten door middel van jouw stilte. Als het een hechte groep is waarbij de leden iets gemeenschappelijks delen, zullen ze onrustig worden van jouw stilte. Het kan ze afschrikken of geïnterpreteerd worden als een afwijzing van de groep of het uiten van superioriteit. Dit doet me denken aan de scènes in coming of age films zoals Girlhood en American Honey, waarbij de protagonist of de ene groep de andere tegenkomt en er een moment van stilte ontstaat, waarin ze aftasten om te zien wie de ander is en of diegene bij de groep hoort of niet. In Girlhood ontstaat er vaak een gevecht, eerst vocaal en daarna slaat het fysieke toe.

In coming of age films die zich afspelen in arbeidersmilieus, zoals The Florida Project, American Honey en Girlhood, worden de meeste acteurs van straat geplukt. Online lees ik dat de schrijfster en regisseuse van Girlhood geïntrigeerd raakte door de groepen meiden die ze in de voorwijken van Parijs bij winkelcentra zag rondhangen. Ze volgde deze fascinatie en vond hun blogs en stileerde de film rondom hun smaak en levensstijl. Een vergelijkbaar proces vond plaats bij het casten van American Honey en The Florida Project. Door naar een locatie te gaan en te zoeken naar mensen, specifiek jongeren, die qua uiterlijk en gedrag samenvielen met het sociale klimaat. Als een soort actie-reactie.
Zoals in veel coming of age films gaan American Honey en Girlhood over jongeren die zich willen losmaken van hun omgeving, en voor het eerst ontdekken wat hun stem is, hoe hard die klinkt, en hoe ver die kan reiken. Maar deze jongeren worden bij de keel gepakt en vastgeklemd door de structuren van de maatschappij waarin ze leven.

Op improviserende wijze spelen de acteurs een uitvergrote versie van zichzelf of van mensen uit hun omgeving. Het valt me op dat binnen de eerste dertig minuten van deze films er een moment ontstaat van verandering of overgave, als de hoofdpersonages zingen en dansen op een bepaald nummer. In American Honey gebeurt dat bij ‘We found love’ van Rihanna. In de openingsscène zien we hoofdpersonage Star een vuilnisbak doorzoeken samen met wat lijkt op haar jongere broertje en zusje, zonder succes. Dan ziet ze een auto voorbijrijden met een groep luidruchtige jongeren van rond haar leeftijd, ze volgt hen de supermarkt in. Ze ontdekt de ogenschijnlijke leider van de groep: een charismatische zelfingenomen jongeman. Hij danst op een toonbank en lijkt, net als de andere jongeren, lak te hebben aan de shoppende omstanders. Star maakt oogcontact met hem, het begin van een eerste en turbulente liefde. Buiten vraagt hij of ze zich aan wil sluiten bij de groep, waarna de titelsong van de film ‘Beginning of anything’ nog eens zachtjes afgespeeld wordt. Zien hoe deze jongeren dansen en zingen is een verademing in vergelijking met hoe de film begint. Het moment waarop je merkt dat je geluidloos, met je billen samengeknepen op je stoel zit.

In Girlhood speelt ‘Diamonds’ van Rihanna de hoofdrol. Marieme, die van school is gestuurd en niet wil werken als schoonmaakster, heeft zich net aangesloten bij het groepje meisjes, relschoppers. Ze hebben met z’n vieren een hotel geboekt van het afgeronselde geld van jongere, bange meisjes, die niet op een groep kunnen terugvallen. Ze maken zichzelf op, passen gestolen kleding en verstoppen zich voor de rest van de wereld. Marieme loopt de badkamer in, om een boos telefoontje op te nemen van haar fysiek en verbaal gewelddadige broer, waar Lady de leider van de groep een bad neemt. Lady moedigt haar aan eens niet op te nemen. ‘Je fais ce que je veux’ ‘ik doe wat ik wil’ herhalen ze naar elkaar voor elkaar. Lady geeft Marieme een ketting met haar nieuwe naam: ‘Vic’ van ‘Victory’. Daarmee doet ze een spreuk, verklaart ze een wens en bestendigt ze de vriendschap met Marieme. In hun nieuwe kleding en met hun nieuwe namen dansen ze de sterren van de hemel op ‘Diamonds’. Find light in the beautiful sea / I choose to be happy / You and I, you and I / We’re like diamonds in the sky

Een diamant, grof en glinsterend. Die tegenstellingen en de noodzaak van de personages om zich te bevrijden van hun vastgeroeste en lamlendige bestaan, is voelbaar in de manier waarop ze opgaan in het ritme en de songtekst. In de minuten die de nummers duren vallen ze allemaal samen. Die overgave, met de voorbode dat we nog maar op enkele minuten in de film zitten, werkt ontroerend bij de kijker en schept een band met de personages. Je weet dat de protagonisten niet de beste keuzes maken, maar het zijn hun eigen keuzes, en dat verlangen naar zelfbeschikking en autonomie, herken je en respecteer je. Je cynische stem wordt zachter.

Foto: Pelumi Adejumo

In het hoofdstuk ‘Sounds from the middle-class’ worden de onzichtbare grenzen van geluid onderzocht en ontleed. Hoe verschillende groepen mensen, ook in geluid van elkaar onderscheiden worden. Een voorbeeld is het stukje ‘Inner peace’ over het geluid van een ventilator. Die niet alleen lucht scheidt en vervoert, maar ook het geluid en de mensen van elkaar scheidt. Juist de mensen die geen toegang hebben tot het luxeproduct, inner peace, ervaren dit verschil. Zij horen het geluid van de motor het hardst en voelen het gebrek eraan constant in de lucht hangen. Terwijl de anderen het draaien van de ventilator horen, en daarbuiten, niets.

… And it’s role is exactly this. Its role is not confined to isolating the inner peace by means of controlling the temperature and humidity but goes further, utterly abolishing the outside by separating it off sonically as well as climactically. Only those without can grasp the full meaning of this, for they are the ones who hear the air conditioners’ thrum and roar while those within sit mesmerized by the whispered hiss of their machines pumping treated air through their rooms, the outside barely heard at all.

Of deze omschrijving van spelende kinderen, ‘Barter’: a muted storm of footsteps rushing back, and forth, swelling gradually then suddenly breaking off with the sound of a violent collision’.  Over de onzichtbare grenzen van geluid en hoe die samenhangen met gedragsregels tussen ouder en kind. Ouders zijn als geen ander in staat om bepaalde geluiden weg te filteren, maar er is een limiet, een grens waar het kind overheen kan gaan wanneer het te veel zichtbaar geluid maakt. Als deze limiet overschreden is, wordt het kind, zonder stemrecht, in een andere kamer gezet, en dienen de muren als afbakening. Vrijheid in ruil voor stilte.
Of het stukje ‘Pulse’, waarin een motorrijder die naar de rijkere wijken reist om goederen af te leveren, vergeleken wordt met een genie uit een sprookje. De weg die de bestuurder afreist op zijn motor verbindt de lijnen die verschillende klasse van elkaar scheidt. Sommige mensen zouden elkaar nooit kruisen, was het niet voor de motor. Het geluid van de motor is de verbinding en het ritme van de stad.

The magic in our world is an imposter. It makes no substitutions, just allows things to encompass vast distances without ever leaving their place.

…

The kingdom exchanges it’s products with itself via those who move and travel, without the travellers exchanging their places. So it is that each time the echoes of a motorcycle’s spluttering engine bounce from house to house, the kingdom thrills to a new pulse running through its veins.

De korte, technische omschrijvingen van geluid en hoe geluid de publieke en huiselijke sfeer beïnvloedt, of hoe het zich manifesteert op zowel het lichaam als in de binnenwereld van de mens, doen me aan als poëzie. Ze raken me, en als ik er te veel achter elkaar lees, komen de beelden niet meer binnen. Geluid, ook omdat het ergens vandaan komt, is beeldend en fysiek. El-Wardany stelt dat een goede luisteraar, er een is die zichzelf kan laten verdwijnen. Niet door jezelf buiten de geluiden te plaatsen, maar door je eigen grenzen en perspectief op het spel te zetten.

Bij een nagesprek aansluitend op de voorstelling Onze Straat, een hedendaagse bewerking van het stuk Our Town van Thorton Wilder onder de regie van Daria Bukvic, ontstond er een discussie over het prijzen van de voorstelling om zijn diversiteit. Onze Straat gaat over een straat, in een stad, ergens in Europa zoals er duizenden zijn, met een avondwinkel, een wasserette en bewoners die wel een voordeur maar niet hun leven delen. Gedurende de avond leren we negen bewoners kennen. We zien hoe hun levens zich in twaalf jaar ontwikkelen. En hoe om hen heen de straat verandert: mensen verhuizen, er ontstaan liefdes, kinderen worden geboren, ouderen sterven. Niets blijft zoals het is, maar het leven gaat door.
De rolverdeling mocht dan divers zijn, vond een jongeman, maar het gezin met de gekleurde acteurs mist een vader, bij de traditioneel Hollandse gezin zijn ze welvarend en ondankbaar en de man van de avondwinkel is een Turk. Het was geen positieve representatie omdat het nog altijd stereotypes waren. Dit zijn momenten waarop ik me afvraag of ik wel naar hetzelfde werk heb gekeken, waarop ik het perspectief, de verbanden in het wereldbeeld van mijn medemens wantrouw.

Foto: Pelumi Adejumo

Omtrent de verkoper op de hoek van de straat geef ik hem gelijk. Echter is niet het feit dat de man Turks is en in een avondwinkel werkt stereotyperend, maar de manier waarop zijn rol functioneert in het stuk. De man was constant zichtbaar op het podium, maar had de minste tekst. Er werd alleen tegen hem gepraat en niet eens over hem. Er is weinig rekening gehouden met de verhouding beeld en geluid. In tegenstelling tot de andere gezinnen leerden we hem en zijn binnenwereld niet kennen. Het traditioneel Hollandse gezin mocht dan welvarend zijn, maar ze waren beslist niet gelukkig, langzaam stortte het kaartenhuis in, het gelukkige gezin spelen kon niet meer. Het gezin zonder vader kende eenzaamheid en moest bikkelen, maar ze hadden elkaar en vormden een echt thuis. De verkoper op de hoek van de straat diende als komische ontlading of werd een soort orakel waar de andere personages hun eigen geluk en leed aan afspiegelden.

Foto: Pelumi Adejumo

Pas eind 2020 begon ik lenzen te dragen. Meer dan vijftien jaar lang liep ik in de ochtenden en avonden de badkamer en wc van mijn ouderlijk huis in zonder bril. Nu kan ik alleen met het licht uit de beelden en details ontlopen. Ik zou nooit een klasgenoot, vriend of partner meenemen naar dat huis, omdat ik zoals bij de jongeman na afloop van de voorstelling hun perspectief wantrouw. Hoeveel vertrouwen kun je stoppen in de verdraagzaamheid van je publiek? Wat zou kijken kunnen opleveren als we dat proberen te doen zoals Haytham El-Wardany over luisteren schrijft?

Als je licht op het ene wilt schijnen, hoef je andere zaken niet te verbergen, zoals, armoede in Nederland bijvoorbeeld, omwille van positieve representatie. Het gaat erom dat ondanks iemands achtergrond, beroep, religieuze overtuiging, thuissituatie, diegene respect verdient en als mens behandeld en vertoont dient te worden. Maar zijn mensen instaat dit te zien, als zij zich vasthouden aan stereotypes, minachting hebben, grenzen die de kijker zichzelf oplegt, en dingen bij voorbaat als oneerbiedig bestempelen? Zoals het niet hebben van een vader, het luisteren naar popmuziek, relschoppen op straat, schimmel op muren of het runnen van een avondwinkel. Het is mogelijk om de verhalen te vertellen van relschoppers, winkelverkopers en sekswerkers, zonder ze te veroordelen. Zonder hun troost en autonomie af te pakken en zonder hun al dan wel niet penibele situaties te verheerlijken. Zoals Girlhood en American Honey laten zien.

Allermeest is ‘How to disappear’ een ode aan de luisteraar, de onzichtbare vlieg aan de muur, die zichzelf durft te laten verdwijnen, om zonder oordeel en eerlijk ergens naar te luisteren. De vlieg niet daadwerkelijk onzichtbaar, maar geluidloos.

En hier, mijn poging tot eerherstel: De man op de hoek van de straat, altijd zichtbaar op het podium maar zelden met tekst, hij ziet en hoort alles. Hij gaat op in de rest van het geluid.

How to disappear

1. Sit alone in a public space like a café, garden, or public square.
2. Try to shift your focus from the thoughts spinning in your mind to the sounds of the space surrounding you.
3. Consider the sounds that reach your ear, sound by sound, without granting any one sound greater significance than any other.
4. Contemplate the folds and creases of the sounds you now hear. When you hear the voice of a passerby, contemplate its tone and this tone’s depth, not only the meaning of its words. When an annoying car drives past, contemplate the harsh sound of its motor and the sonic spectrum of its reverberations. When you hear a distant radio, don’t focus merely on the singers voice or the song’s name, but rather contemplate the clarity of its frequency and listen to it’s static.
5. Prevent these sounds from forming a hierarchy; prevent them from occupying the foreground or retreating to the background. Always remember that you must place all sounds at the same distance from you.
6. You will find that your greatest difficulty is concentrating on the sounds themselves, for the thoughts, impressions, and memories that these sounds conjure up will persistently take over part of your concentration, pushing the real-time sounds to the background. Make sustained efforts to return to the sounds arising in your present moment, for your mission is only to listen to them, not to think about their meanings.
7. As time passes and you steep yourself in what you hear, you will discover an increasing number of sonic details around you. Each of these details will lead you to another; each sound will lead you to a neighboring one. At this point you will find that your inner voice gradually diminishes at the same rate by which you immerse yourself in your sonic environment.
8. When you ultimately succeed in listening to the place in its entirety, you will find that the distance between yourself and the space’s sounds has diminished, and that you have become part of the place. You will find that no one around you notices your presence; everyone will pass by without seeing you.

Foto: Pelumi Adejumo

How to disappear is te bestellen bij boekhandel Walter Books in Arnhem.