Geen lege huls: in reactie op ‘vrouwen en ouder worden’
Er kwamen nogal wat reacties op mijn tekst over de schoonheid van oudere vrouwen, zoals dit uitgesproken weerwoord:
“We kunnen natuurlijk afspreken dat een oud lijf ook schoonheid heeft, zoals een dor blad of een verlepte roos dat ook hebben. Als beeldend vormgever ben ik het daar mee eens. Maar toch schrik ik van bovenstaand beeld. Ik vind het als 61 jarige, confronterend. Oké, er is schoonheid in alles, maar je moet als oudere vrouw niet meer de schoonheidscompetitie aangaan met de jeugd, zo van “kijk mij eens, ik ben ook nog aantrekkelijk! Kijk eens naar mijn oud lijf!” Dat vind ik ook een beetje krampachtig. Is het misschien een optie om te accepteren dat je NIET meer mooi bent en dat je er tóch gewoon mag zijn met al je kwaliteiten en tekortkomingen? Dat dat hele schoonheidsvraagstuk van tafel kan? Schoonheid is toch een oppervlakkige basis voor liefde de eerste indruk, vooruit, maar uiteindelijk val je meestal voor iets anders dan objectieve schoonheid, die soms ‘een lege huls’ blijkt.”
Sommige vrouwen vonden mijn tekst over de schoonheid van oudere vrouwen een stap in de goede richting, maar veel vonden dat het te weinig over levenskracht, veerkracht, wijsheid, kennis en ervaring ging.
Hoofdredacteur van Kunstschrift Mariette Haveman benoemde in reactie op mijn artikel de gestoorde manier waarop oudere vrouwen in films worden neergezet: ‘vrijwel altijd worden wij neergezet als leipe of gefrustreerde stoorzenders, zonder waardigheid, zonder mededogen’. Precies, dat bedoel ik! Het gaat over die beeldvorming die misschien wel de grootse aanjager is van het oordeel.
Ja.
Want wat is schoonheid? Niet die lege huls.
Mijn favoriete actrice is Frances McDormand. Blijkbaar heeft ze een gezicht dat zich niet makkelijk laat fotograferen want op het internet circuleren weinig charmante foto’s in grote getalen. Maar zodra haar gezicht live is, zoals in een film, dan ontstaat er een magie van trefzekere, herkenbare levensechte emoties.
Mijn favoriete foto: Ze komt net terug van de Oscaruitreiking met een beeldje in haar hand en een intens tevreden, wat grimmige uitdrukking alsof ze zojuist door een wild paard te bedwingen de hoofdprijs van een rodeo heeft gewonnen. Zo dat heb ik ‘m toch maar geflikt. En een peuk in de mond.
Je kunt haar schoenen niet zien en dat is opzich jammer, want een verhaal apart. McDormand houdt zich niet bezig met Hollywoodregels over hoe je zo charmant mogelijk kunt poseren en dat hoge hakken je benen zo goed doen uitkomen. In 2019 liep ze in Rome op rode Birckenstocks over de rode loper en in zulke eigenzinnigheid zit grote schoonheid. Zij durft schaamteloos lelijk te zijn, niet alleen in een rol op het doek, maar ook gewoon als zichzelf. En met lelijk bedoel ik niet dat ik haar lelijk vind of dat ik niet van rode Birckenstocks hou, maar dat ze blijkbaar geen ene moer geeft om een onflatteuze foto. Die vrijheid, daar kan ik (kunnen wij) een voorbeeld aan nemen.
Mooi moeten zijn, dat kleeft vooral aan vrouwen en dat levert oudere vrouwen onzichtbaarheid op. Die onzichtbaarheid, gewoon genegeerd worden, dat er langs je heen wordt gekeken, is het meest idiote en kwetsende. Want je wordt al aan de kant gezet nog voor al je iets van al die levenskracht, veerkracht, wijsheid, kennis en ervaring zou kunnen laten zien. En als we onszelf al niet de moeite van het kijken waard vinden, wat verwachten we dan van de anderen?
Ik denk dat die negatieve waardering van de schoonheid van oudere vrouwen een cultureel gegeven is, in een age-obsessed maatschapppij. Tot voor kort waren de voorbeelden in de damesbladen 14 of 15 jaar en nu misschien een paar jaar ouder, 16 tot 18 jaar. Gelukkig begint er langzaam iets te veranderen naar meer diversiteit.
Mijn klacht is dat we te weinig mooie, krachtige oude vrouwen in beeld tegen komen om een ouder gezicht te gaan waarderen en dat er te veel clichés langskomen van oudere mensen, alsof we eigenlijk altijd een beetje dement zijn en in een bejaardenhuis wonen.
In Nomadland speelt Frances McDormand een energieke weduwe die niet homeless is maar houseless en in een camper woont. Ze hoort bij de groep mensen (Nomads) die kiezen voor een minimalistisch bestaan in vrijheid. Af en toe werkt ze, om dan weer verder te trekken. Haar gezicht is getekend, vol droefheid, maar is onweerstaanbaar met haar snel weggebeten lach en haar eerlijkheid en hoe ze intens kan genieten van haar camper en het landschap. ‘Ze is een van de weinige professionele acteurs in de film die samenvalt met de echte nomaden om haar heen’, lees ik in een recensie. Als je ouder wordt is het je geraden om iets goed te kunnen, liefst iets dat ook nog betekenis heeft in deze snel veranderende wereld. Iets waarmee je de aandacht vangt zodat je onzichtbaarheid verdwijnt. Zoals briljant acteren. Of kunst maken.
Maria Lassnig (1919 – 2014) maakt ‘lichaamservaringsschilderijen’ ofwel Körperempfindungsbilder. Het zijn portretten waarin ze weergeeft hoe ze haar lichaam ervaart. ‘Hoe voelt mijn heup als ik zit? Waarom voelt het vandaag alsof mijn neus kolossaal groot is? Waarom hangen mijn oren zo? Hoe beeld ik het verlangen naar een kind uit, naar een geliefde? En welk beeld veroorzaakt het geluid van m’n stofzuiger in mijn hoofd? Gebieden waar geen gevoel zit tijdens het schilderen, worden daarbij niet getoond, daarom heeft Lassnig in haar zelfportretten bijvoorbeeld bijna nergens haar. ‘Dat levert een bijna afstotelijke serie zelfportretten op, maar wat zijn ze prachtig.’ schrijft Lucette ter Borg in de NRC. (1)
In sommige teksten wordt genoemd dat haar moeder gezegd zou hebben: ‘Mooi is het kind niet, eerder plomp.’(2) Dat lijkt me niet fijn voor je zelfvertrouwen. En zo kan er ook in de kranten staan: ‘Ze was weliswaar niet de mooiste, ze had wel het talent gekregen om te tekenen en schilderen: met de kunst wilde ze de wereld mooier en gelukkiger maken.’ Of ‘ze vond dat ze door God niet met schoonheid begiftigd was…enz.’ (3) Vreemd toch?
Misschien vond ze zichzelf niet mooi, zoals veel vrouwen, maar waarom nemen de kranten zo’n oordeel over? Misschien dook ze daarom naar binnen om de fundamenten van wie ze was te ontdekken, en daarmee haar kracht te ontdekken. Dat vanbinnenuit tekenen levert onflatteuze, bizarre schilderijen op. Op veel portretten heeft ze een iets openstaande mond, niet zoals modellen doen om erotiek te suggereren, maar meer of de dood naar binnen komt vliegen. Het zijn onttakelde portretten alsof de binnenkant door de buitenkant heen breekt en enkel verstoring en ontzetting laten zien. Alle tegenslag die je in het leven kan treffen is er aan af te lezen. Wat mensen elkaar aan kunnen doen! Die ontzetting.
En altijd is er die zieltreffende eerlijkheid:In Zelfportret met steelpan(1995) draagt ze een pan op haar hoofd die op het eerste gezicht doet denken aan een helm maar die haar totaal verblindt.’ Ook hier die woede der verbijstering. Wat vrouwen wordt aangedaan! Want ja, de kunst vraagt wel offers van vrouwen: ‘Wat een kunstenares moet doen om groot te worden?’ „Ik vrees”, schrijft Lassnig in haar manifest, „dat ze […] huwelijk, kinderen moet vergeten en ‘haar identiteit moet vinden’.” (4)
Op advies van dichter Paul Celan vertrekt ze eind jaren ‘60 naar Amerika: ‘Je moet naar New York gaan’, zegt hij. ‘Daar zijn ze aardiger voor vrouwen.’ Ze is dan 50 jaar. Kijk dat is lef, om op je vijftigste te emigreren naar een ander werelddeel en opnieuw te beginnen, dat is gewoonweg je leeftijd als onbegrensd zien, zolang je lichaam nog goed functioneert.
Dat doet me denken aan mijn voornemen van jaren terug, dat ik als ik ouder zou worden, ook steeds roekelozer zou kunnen en willen leven, je hebt immers ook steeds minder te verliezen en minder te zorgen. Ik ben geen Maria Lassnig, en ben niet naar een ander werelddeel verhuisd maar ontslag nemen in plaats van toch maar doorwerken tot je pensioen hoort daar wel bij. Het aangaan van steeds nieuwe uitdagingen, jezelf steeds een beetje verder naar de afgrond van je eigen angsten toe duwen. Dat lukt aardig, kan ik zeggen.
Dus als antwoord aan alle vrouwen die op mijn vorige tekst reageerden dat het toch om het innerlijk gaat: Ja daar ben ik het mee eens, ik denk ook dat precies die kwaliteiten iemand aantrekkelijk maken. Ik voelde me als jonge vrouw ook lelijk, zoals vrijwel elke jongere, maar begrijp achteraf dat het ongemak met mijn looks meer lag aan mijn gebrek aan zelfvertrouwen dan aan mijn uiterlijk. Dat is een belangrijke constatering, waardoor het begrip schoonheid een andere wending krijgt. Dat geldt voor jongere en oudere mensen en dan blijft toch de vraag waarom oudere vrouwen zelden als aantrekkelijk worden gezien.
Ik spreek Rosemin Hendriks die haar leven lang haar eigen gezicht tekent en daarmee ook haar proces van ouder worden documenteert. In het begin waren het gezichten in klare lijnen en met een duidelijke uitdrukking of emotie, maar wel eenopen gelaten ‘onbetekend’ gezicht dat je snel associeert met jeugd en onschuld. Naarmate ze ouder wordt, raken de zelfportretten voller en complexer. Het haar krijgt grijze strengen en dat zie je als toonverschillen terug op de tekening. ‘Ouder worden, ja dat doet wel iets’, zegt ze. ‘Grijs haar kan zo mooi zijn, maar soms kan die gedachte omklappen, dan is grijs haar ineens bedreigend, als een voorbode van uitgerangeerd raken.’
In haar portretten tekent ze niet zozeer zichzelf maar vooral wat ze zou kunnen zijn; je zou het kunnen zien als een uittesten van haar empathische vermogen. Een rijke, verwende vrouw, zo een met een zonnebril op, zou ik dat kunnen zijn? Een terroriste die helemaal opgaat in haar eigen doel, zou ik dat ook in me hebben?
‘Tijdens het tekenen kan ik makkelijk loslaten hoe ik mezelf transformeer, maar later kan het toch opeens even raken. Wil ik mezelf wel herkennen in bijvoorbeeld een oude ongetrouwde huishoudster die nogal eens een nare rol speelt in de film, een treurige vrouw die in het verleden leeft? Zo’n tekening zou best wel eens lastig kunnen zijn. En al die meningen maken het niet altijd makkelijker: Er wordt bijvoorbeeld opgemerkt dat mijn tekeningen wel minder zullen verkopen nu ik ouder ben. Er zit zoveel oordeel in zo’n opmerking. Wat een heftige tekening, hoor ik ook wel, maar je ziet gewoon ervaringen terug. En ik heb hier nog een vroege onverkochte tekening uit 2003 waarvan het heel duidelijk is dat niemand die wil kopen omdat het een weinig charmante weergave is, je kijkt namelijk van onderen tegen de kin en neus aan. Ik vind het niet erg, het is een prachtige tekening.
De sporen van het ouder worden voegen voor mij veel toe aan een tekening. Ze verbinden de losse gezichtsonderdelen, maken de tekening voller, bijna landschappelijk. Bijvoorbeeld deze tekening van een overenthousiaste vrouw die tegelijk het stromen van water vangt en de wind uit vier richtingen door zich heen laat waaien.En rimpels zijn heel bruikbaar, ze kunnen bijvoorbeeld een soort kantwerk worden bij de ogen. Ze vergroten het tekenplezier.’
Het gezicht in de tekening uit 2020, die met het kantje bij de ogen, is tamelijk leeg gelaten maar iedere lijn is vol en rijk. Wat ze tijdens haar wandelingen observeert in de natuur of in reflecties op autodeuren kruipt in de ogen, de mond, de ketting of de mouw. De vrouw die we zien is meer verbonden met de wereld om zich heen dan de jonge vrouwen die wel uit het wereldtoneel weggesneden leken, totaal op zichzelf.
‘Het leven is rijker, gelaagder en intensiever dan toen ik jong was, en ik hoop dat je dat terug kunt zien in het werk.’ zegt Hendriks.
Ja, ik zie dat die verbondenheid en al die nuances leiden tot een geconcentreerde, intense weergave van het gezicht. Een rijk gezicht.
Ja, de wijsheid van de jaren, bestaat die wel? Zien we die wel? De laatste keer dat ik dit noemde als een argument in het voordeel van ouderen werd ik een beetje weggehoond, wat een cliché. Maar onlangs keek ik naar een debat over de Nigeriaanse filosofe Sophie Oluwole bij de Balie. De jonge, zwarte deelnemer Babah Tarwally legt uit: ‘Waar ik vandaan kom is filosofie gebaseerd op gemeenschappen, op de overlevering van de cultuur (…) Als ik een boek schrijf dan ben ik dankbaar naar mijn ancestors, de mensen voor mij. Zij hebben mij de kennis gegeven, anders was ik nooit in staat om het te schrijven.’
Tirsa With: ‘Ook die seniority, dat het tegenovergeteld is (van de westerse maatschappij h.h.) dat het zwaargewicht ligt bij de oudere mensen, de mensen die er het langst geweest zijn of er nu niet meer zijn, die de geschiedenis in pacht houden in plaats van the young, flashy and wrinkeless people, dat is heel mooi.’
Babah vult aan: ‘Vrouwen hebben gewoon posities in de maatschappij, er wordt naar hen geluisterd, als mijn oma praat wordt er naar haar geluisterd, er zijn secret societies waarin vrouwen de baas zijn en daar worden de wijsheden aan vrouwen doorgegeven.’ (4)
In dit programma werd een pleidooi gehouden om de rijke filosofische tradities van het Afrikaanse continent serieus te nemen, filosofieën die door de gemeenschap worden gedragen in plaats van gedachten van een reeks individuen, zoals in het westen. Filosofie is ‘Hoe je met het leven omgaat’ en niet te vinden in academische geschriften. Ik weet er te weinig van en hoop dat ik de kern zo goed weergeef, maar zo’n totaal ander gezichtspunt is zo verhelderend, alleen al om de ruimte die het geeft; dat er meer gezichtspunten zijn dan die waarvan onze maatschappij is doortrokken. Ook de blik naar oudere mensen wordt er ook door wordt bepaald.
Mijn lievelings oude-vrouwen-portret is deze foto van fotografe Ata Kandó, gemaakt door Stephan Vanfleteren. Haar blik en lach zijn zo zacht temidden van haar rimpels. Ze werd honderdendrie. Na aanvankelijke erkenning, raakte ze in de vergetelheid en daar zal het feit dat ze drie kinderen had op te voeden zonder man zeker aan hebben bijgedragen. Ze kreeg uiteindelijk een expositie I Shall Use My Time in het fotomuseum Rotterdam (2016) ter ere van haar negentigste verjaardag.
‘Ik ken weinig schuldgevoelens”, zei ze in een interview in 2008. “Er zijn nu eenmaal dingen die mensen overkomen. Iedereen maakt fouten. En ik heb eigenlijk geluk gehad. (…) Het was vaak extreem moeilijk. Voor mij maar ook voor mijn drie kinderen. Het is soms vreselijk daaraan te denken. Maar om er niet aan te denken helpt ook niet. Je kunt het verleden niet uitwissen.’
Het waren onrechtvaardige omstandigheden voor vrouwen: hoe kun je dan als individu overleven en niet verbitterd raken? Een rotsvast vertrouwen in het lot heeft Kandóop de been gehouden: dat geloof in het lot, het aanvaarden dat je wereld niet maakbaar is, vind ik een grote wijsheid. Zo bleef zij een optimist tot het einde, vol plannen. Want ook al telt het leven dubbelop voor vrouwen, we moeten harder vechten voor onze positie en we verliezen eerder onze schoonheid, schijnt, het is niet de bedoeling om verbitterd te raken of niet van het leven te genieten.
Zoals Merel Bem schreef: ‘De onverzettelijke Kando bleef tot het einde borrelen van de ideeën.’ Misschien is het haar niet meer gelukt die nog allemaal uit te voeren, ‘Maar niemand kan beweren dat Ata Kandó haar volle leven niet helemaal heeft afgemaakt.’ (5) Tegen de klippen op je doelen nastreven.
Kiki Smith maakt beelden van het inwendige en uitwendige lichaam van de mens. Deze prachtige tekening van een gezicht dat vlekken krijgt, het zouden ouderdomsvlekken kunnen zijn, heet Constellations. Het vlekkenpatroon roept het beeld op van een sterrenstelsel, het is gewoon een kwestie van perspectief. Ook de schoonheid van oudere vrouwen is een kwestie van perspectief. En het helpt als je iets te vertellen hebt, net als bij ieder ander mens. Inhoud straalt door de rimpels heen naar buiten. Radiant. En ik zou graag willen dat daar meer oog voor komt.
Onzichtbaarheid, genegeerd worden, de verlepte rozen en het verdorde hout: het moet maar eens over zijn.
Hanne Hagenaars #lafetegarderobe
——————————
1*Teder maar schrijnend hard
Lucette ter Borg, NRC 22 mei 2009
2 *Teder maar schrijnend hard
Lucette ter Borg, NRC 22 mei 2009
3 * Joke de Wolf , 29 mei 2019, De groene Amsterdammer, nr 22(Wie met een tijger slaapt wordt door hem opgegeten. Ze was weliswaar niet de mooiste, ze had wel het talent gekregen om te tekenen en schilderen: met de kunst wilde ze de wereld mooier en gelukkiger maken.
4* https://debalie.nl/programma/grote-denkers-sophie-oluwole-29-05-2021/
5* Merel Bem, Postuum Ata Kandó, de Volkskrant 16 september 2017
6* De tentoonstelling Maria Lassnig werd gerealiseerd door Beatrix Ruff, die na Lassnigs dood de wens uitsprak om een groot retrospectief te maken.
Jorne Vriens, Metropolis M, 11, 06, 2019 Waarom Maria Lassnig de confrontatie niet schuwt
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl