Ex voto voor ongelovigen

In Roermond is een kapel met muren vol ex- voto’s in de vorm van tegeltjes, iedere tegel kent een intense boodschap en de bedankberichten en smeekbeden lopen door elkaar (genezing, een behouden terugkeer van hun zoon uit Indië, zaken van leven en dood). Ieder stukje muur is nu bedekt, het is vol, en niemand kan er meer terecht voor zijn dank of vraag. Gelovigen zouden naar de kapel van pater Karel kunnen gaan, daar staan en hangen ex voto’s in de vorm van brieven en pasfoto’s en zelfgebakken keramische borden. Of ze kunnen tijdelijk naar The Higher Office dat Richtje Reinsma in  Mediamatic heeft ingericht. Ze nodigt je uit om een ex voto te komen maken. Er staan tafeltjes met papier en stiften en potloden en een briefje met een handleiding ‘Hoe maakt u een ex voto’ in 12 stappen. Stap 4: kies de focus van uw ex voto, wilt u geluk aantrekken, ongeluk afwenden of dankbaarheid uitdrukken? De titel The Higher Office laat wel doorschemeren dat het ware geloof er al uit is gevallen. Een hedendaagse ex-voto komt zonder geloof. De ruimte is immens, even groot als een kathedraal maar veel leger.  Uit de skatebaan ernaast klinken stevige beats die de meer meditatieve windgeluiden van The Higher Office overstemmen. 

Met de wat cynische bijklank van de titel in gedachten vraag ik Richtje naar de werking van de hedendaagse ex voto. Is het geloof in de werking niet de essentie van een ex voto? ‘Ik wil helemaal niet cynisch klinken of zijn! Hoogstens ironisch, of eigenlijk: niet-wetend. Ik wil in de titel vooral laten doorklinken dat ik niet weet tot wie of wat ik mij eigenlijk richt, als ik een ex voto maak. 
De ex voto ontleen ik natuurlijk aan de katholieke traditie maar ik ben niet katholiek, ik ben een bijgelovige atheïst. Niet zo lang geleden had ik mezelf opeens door als een bijgelovige. Ik schaam me er voor want ik ben niet een beetje bijgelovig maar voortdurend en extreem. Stiekeme kleine persoonlijke rituelen, of afspraken met mezelf. Ik probeer er met een wetenschappelijke houding naar te kijken, ik wil het ook wel geloven, een placebo effect werkt immers ook.’

Bij het woord ‘geloven’ denk je als eerste aan een religieus systeem, aan een opperwezen of een God. Maar geloven betekent ook vertrouwen, en in alle gevallen refereert het geloven aan het zoeken naar zingeving. 
Hier, in de zeer wereldse fabriekshal van Mediamatic, wordt het tekenen ingezet als een magische handeling. Richtje plaatst het in de traditie van het ritueel, zoals je bij het zien van een vallende ster of het uitblazen van de kaarsjes een wens mag doen. Tekenen heeft het voordeel dat het een focus vraagt, tijd en concentratie. 
 ‘Als je een ex voto tekent ontdek je wat voor wens of vrees je hebt, terwijl die daarvoor misschien deels onbewust of ongrijpbaar was. En je staat er bij stil hoe onmachtig je bent ten opzichte van veel zaken die passeren in het leven. Door het tekenen doe je er iets mee, als een ritueel, je maakt een object of een tekening dat iets in gang kan zetten of beschermen of dat een verlangen symboliseert. Een talisman. Ik geloof in de kracht van deze handelingen. Het is een ernstig spel.’

De tekeningen die in het blauwe afgeschermde hokje zijn geplaats wisselen sterk van urgentie, naast ‘Cure my mother of leukaemia’ hangt een tekening met een vraag om meer geld begeleid door een tekening van Guus Geluk. Een ex voto maak je altijd vanuit een urgentie, een dringende kwestie. In The Higher Office is het naast de ernst ook ruimte voor lichtvoetigheid. In deze rationele wereld zijn we niet meer gewend aan het zelf maken, er is weinig ruimte voor rituelen en magische handelingen. We hebben er geen tijd meer voor. 

Heeft het tekenen zelf een helende werking? Nee daar kan Richtje zich niet in vinden en ze legt het als volgt uit: ‘helend klinkt alsof het iets zou genezen en dat doet me denken aan spirituele richtingen waarin er wordt beleden dat alles een doel en functie heeft, dat alles goed komt en er een hoger lot is waarin je moet berusten en waarin  ook de meest verschrikkelijke dingen ergens goed voor zijn. Daar wil ik ver van blijven.’ 

The Higher Office past binnen het grotere tekenonderzoek Panacea van Richtje over bijgeloof, onveiligheid en gezondheid. 
‘Rituelen dwingen je on even stil te staan. Een ritueel kost tijd en energie, het transformeert doordat dat je iets gaat doen, tekenen, samen stil zijn, zingen, of een andere vorm. Ik zie een ritueel ook als een mogelijkheid om oprechte listen te verzinnen, om manieren te vinden waardoor je je kan verenigen met dingen die zich in je leven voordoen waar je geen controle over hebt, zoals ziekte, of een onbeantwoorde liefde.’
Veel kunstwerken gaan niet over spirituele thema’s maar plaatsen situaties en gebeurtenissen in een ander daglicht. Kunst is filosofisch, het gaat in wezen over die grote levensfeiten. Vanuit de kunst ontstaan beelden en voorwerpen waar een functie of betekenis aan wordt toegekend en zo worden het per definitie magische voorwerpen dan gaat het werken.’

En al pratend realiseren we ons dat mensen niet in het reine zijn met al die problemen waar we als mensen een oplossing voor proberen te vinden. We hebben ook weinig in handen. Richtje: ‘Soms lijkt het idee te bestaan dat er zich een geestelijke evolutie voltrekt, en dat religie iets van vroeger zou zijn. Alsof mensen vroeger primitievere gedachten hadden, en minder rationeel en koelbloedig onder ogen konden zien dat het leven geen zin heeft en definitief ophoudt als je sterft. In de ogen van sommige atheïsten zijn religie en spirituele zaken een vorm van achterhaald zelfbedrog, niet alleen een vergissing maar ook een laffe manier om de harde waarheid uit de weg te gaan. Je moet toch op de een of andere manier in het reine komen met het feit dat je dood gaat, dat je ziek wordt. Een ritueel kan helpen om dat te ervaren en te accepteren. Eigenlijk speel je een spel dat troost geeft, zonder dat je denkt dat daardoor alles goed komt.’

De transformerende werking van het tekenen, de concentratie van en ritueel, beiden zijn nodig om een hedendaagse ex voto te maken, al staat dat niet op de handleiding. Het helpt ook als je een reden hebt om een ex voto te maken. Dat er minder spirituele wensen hangen zoals de vraag om meer geld en minder pukkels (al onderschat ik het probleem van pukkels niet) en is ook wel weer heel eigentijds. 

De tentoonstelling van Richtje Reinsma in Mediamatic is afgelopen, voor wie thuis een ex voto wil maken, volgen hier de richtlijnen van Richtje
1 Kies het type ex voto dat u wilt maken. Tekst / geïllustreerde tekst/ tekening
2 Bepaal aan wie of aan wat uw ex voto is gewijd. Is uw ex voto gewijd aan uzelf / een persoon / meerdere personen / een ding / een kwestie / de hele wereld 
3 Kies de focus van uw ex voto. Wilt u geluk aantrekken / ongeluk afwenden / dankbaarheid uitdrukken
4 In geval van een tekst. Formuleer uw wens, verzoek of dankbetuiging. Verwoord deze zo direct, duidelijk en kort mogelijk.
5 In geval van een geïllustreerde tekst. Overweeg wat voor vormen, kleuren, patronen of symbolen u het beste kunt kiezen om uw wens, verzoek of dankbetuiging kracht bij te zetten. Zie ook 5.
6 In geval van een tekening. Overweeg wat voor situatie, voorstelling of symbool u het beste kunt kiezen om uw wens, verzoek of dankbetuiging het effectiefst uit te drukken.
7 Kies uw materialen. Bedenk welke tekenmaterialen het beste aansluiten bij uw wens, verzoek of dankbetuiging.
8 Kies uw techniek. Overweeg welke stijl het best past bij uw ex voto. Misschien is bijvoorbeeld een krasserige stijl toepasselijk in geval van het uitbannen van ongeluk, of juist een lichte lijnvoering als u geluk wilt aantrekken.
9 Stuur uw ex voto op naar:
The Higher Office Nieuwe Kerkstraat 105 F
1018 VJ Amsterdam