Esthetiek van de weerzinwekkendheid – Epiloog
We kijken het kwaad dagelijks in de ogen via onze schermen. De meest gruwelijke oorlogsbeelden worden in onze huiskamers uitgezonden, de kranten staan vol met bloederige foto’s en het is nog niet zo lang geleden dat we de beruchte onthoofdingen door terreurgroepen ‘‘gewoon’’ op social media als Youtube en Facebook konden aanschouwen.
Het is als een ongeluk op straat: je wilt het niet zien en tóch sta je stil en blijf je ernaar kijken. De meest weerzinwekkende moorden zijn de best gelezen stukken in de krant, de bloederigste oorlogen worden frequent vertaald naar succesvolle dramafilms en psychologen, theologen en filosofen houden zich al eeuwenlang bezig met het vraagstuk van het kwaad. Het is aantrekkelijk, fascinerend en hoe gruwelijk ook, het kwaad heeft iets esthetisch. Ik koos het thema voor deze rubriek omdat juist dit mij intrigeert: de dubbelzinnigheid, de sublimiteit. De menselijke eigenschap om zowel te genieten als te verwerpen.
In Fleurs du Mal onderzocht ik hoe het duister een vorm krijgt in de hedendaagse beeldcultuur. Hoe kan kunst tegenwicht bieden aan beelden die we in de media zien? Kan kunst in een seculiere samenleving de rol van religie vervangen in de strijd tegen het kwaad? En hoe ver kan je daarin gaan?
Ik geloof niet dat onze houding tegenover de slechte dingen in de wereld veel is veranderd. Religie noch atheïsme weet een eenduidig antwoord te geven op waarom er oorlogen, moord, verkrachting en hongersnood in de wereld is. Wellicht was het makkelijker om de duivel te vervloeken en te bedenken dat heksen, bedriegers en andere immorele wezens vroeg of laat toch wel in de hel zouden branden, maar ook nu schuiven we de slechtheid in de wereld af op alles buiten onszelf. We geloven maar al te graag dat het kwaad in de wereld ontspruit vanuit kapitalisme of juist communisme, religie, geld, Al Qaida, Mark Zuckerberg of Donald Trump. Als we ervan uitgaan dat we zelf goed zijn, is het kwaad ‘de ander’, het is het systeem waarin we onlosmakelijk verstrikt zijn geraakt, of een andere kracht waarvan we als individuen geen onderdeel van uitmaken. We belichamen nou eenmaal graag wat we niet kunnen bevatten.
Daar ligt volgens mij de crux: kunst kan de definitie van het kwaad verleggen en heeft de kracht om een spiegel voor te houden, om je te laten kijken naar het kwaad in de mensheid en in jezelf, verstopt in de diepste krochten van je onderbewustzijn. De kunstenaars en werken die in deze rubriek besproken werden belichamen niet alleen het kwaad op een nieuwe manier, maar geven vooral ook kritiek op onze neiging ‘de ander’ te demoniseren en confronteren je met de donkere kanten van de menselijke psyche.
Waar de beruchte performance Rhythm 0 (1974) van Marina Abramovic, de interactieve installatie van Marco Evarristii waarbij hij levende goudvissen in blenders liet zwemmen en bezoekers de mogelijkheid hadden de vissen te vermorzelen en het paintball project van Wifaa Bilal het publiekconfronteren met zijn eigen in staat zijn tot geweld en meedogenloosheid, wijzen Ronald Ophuis en Annie Kevans naar de meedogenloosheid van de mensheid in het algemeen. Een kunstenaar zoals ORLAN parodieert echter het kwaad als ‘de ander’ door zichzelf als zodanig te vervormen.
In 1857 publiceerde Charles Baudelaire zijn meest belangrijke dichtbundel: Les Fleurs du Mal, de bloemen van het kwaad. Schoonheid kon volgens hem worden geput uit alles dat God verboden had: seks, geweld en andere zonden. Hij werd daarmee meester in de esthetiek van de weerzinwekkendheid.
Charles Baudelaire
Vertaald door Paul Claes, die vijftig gedichten uit Les Fleurs du Mal selecteerde voor het boek Zwarte Venus (2016)
MENS EN ZEE
U, vrije mens, vereert de zee het allermeest.
Zij is uw spiegelbeeld: u kunt uw ziel ontwaren
In het oneindig deinen van haar zilte baren,
Al even bitter als de afgrond van uw geest.
U duikt diep in uw evenbeeld vol zelfbehagen;
Uw oog en arm omvademen het, en uw hart
Vergeet soms het gejammer van zijn eigen smart
In het geluid van haar ontembaar woeste klagen.
Steeds zult u beiden even duister en gesloten zijn:
Mens, niemand kan de diepten van uw geest doorgronden;
Zee, niemand heeft de schatten in uw schoot gevonden,
Zo angstvallig bewaart u beiden uw geheim.
En desondanks gaat sedert onheuglijke tijden
Uw tweekamp ongenadig en verbeten voort,
Zozeer bent u verknocht aan slachting en aan moord,
Die onverbiddelijk als broers elkaar bestrijden.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl