Escapisme in de kunst

Escapisme hangt samen met de wens om af te wijken van het dagelijkse en de daarbij horende vastgestelde normen. Dit tijdelijk terugtrekken in onder andere boeken, wandelingen, muziek, kunst, films en of reizen is menselijk. Elk individu voelt weleens de behoefte om te vluchten van het alledaagse, maar wanneer men niet gewekt wil worden uit die fantasie, en hun dromen niet meer in wil ruilen voor de actuele realiteit, spreken we van escapisme.
Escapisme piekt vooral tijdens moeilijke maatschappelijke periodes waarin de kleuren in onze fictieve realiteit sterker lijken te gloeien dan dat wat we daadwerkelijk om ons heen zien. Het ontstaan van het begrip escapisme kunnen we vinden in de Romantiek gedurende het begin van de 19de eeuw. Deze periode vormde een tegenreactie op de Verlichting en stelde in tegenstelling tot die voorgaande tijd de subjectieve ervaring juist centraal, er werd nadruk gelegd op het gevoel en de emotie. De Romantiek wordt ook wel gekenmerkt door verzet: verzet tegen de opkomende industriële revolutie, verzet tegen de regels van het classicisme en verzet tegen de voorgaande periodes. Zo streefden men naar vrijheid in denken, doen en laten.

Escapisme piekt vooral tijdens moeilijke maatschappelijke periodes waarin de kleuren in onze fictieve realiteit sterker lijken te gloeien dan dat wat we daadwerkelijk om ons heen zien.

Dit willen ontsnappen aan de realiteit nemen we helemaal mee naar de 21e eeuw. Ook wij, vandaag de dag, kampen vaak met het gevoel dat er altijd iets ontbreekt, dat het dagelijkse leven nooit echt volledig is. Een vorm van heimwee naar bijvoorbeeld de zorgeloze kindertijd, voorbijgaande vakanties of naar een tijd die je nooit gekend hebt. Die liefdevolle hippietijd van je ouders of de rumoerige jaren ’80 waar tenminste nog echt actie werd gevoerd. En ook platforms als Instagram dragen bij aan dit gevoel en vullen dagelijks ons netvlies met foto’s en video’s waarop alles zoveel beter lijkt. Hoe men in de 19de eeuw vluchtte voor de industriële revolutie, miserabele werkomstandigheden en het classicisme, is ons gevoel van heimwee anno 2019 veel eerder te plaatsen in relatie tot de hedendaagse hoge prestatiedruk en het gevoel jezelf te moeten bewijzen tegenover anderen.

Ook wij, vandaag de dag, kampen vaak met het gevoel dat er altijd iets ontbreekt, dat het dagelijkse leven nooit echt volledig is.

Escapisme ofwel het vluchten uit de werkelijkheid, wordt in de kunst vaak gerealiseerd door iets tegenover de werkelijkheid te zetten dat totaal anders is van aard. Kijk maar naar de grote Romantische schilderijen vol overweldigende natuurtaferelen die ontstonden in een tijd waar industrie, machines en fabrieken in opkomst waren. Maar hoe krijgt het hedendaagse escapisme gestalte in de beeldende kunst? Waar vlucht men tegenwoordig naartoe?

Kijkend naar onze wereld vol beelden, verwachtingen, tijdsdruk en de neoliberale hang naar groei is dat, geloof ik, vertraging. Een verlangen naar een stukje rust, stilstand en verveling. Naar kunst waar weinig in gebeurt en die je helpt herinneren even diep adem te halen. Daarom, maak ik vandaag in ‘Escapisme in de kunst’, een selectie van diverse kunstwerken die allemaal zoveel rust uitstralen, dat ze de tijd doen laten stilstaan. Opdat er ogenschijnlijk even niets lijkt te gebeuren.

 

Andy Warhol, Sleep, 1963

Andy Warhol maakte in 1963 een vijf uur en 10 minuten durende opname van de dichter John Giorno, die zich rustig waande in een prikkelvrije staat van zijn, oftewel, hij sliep. Warhol’s ‘Sleep’ was zijn eerste experiment met film en wordt beheerst door een totale stilte vol intimiteit. En hoewel veel kunstenaars zo ver mogelijk weg willen blijven van de woorden: saai of eentonig, omarmde Warhol het sublieme van de traagheid. Giorno wisselt van slaappositie, draait zijn hoofd naar links, naar rechts en zo nu en dan wisselt het camerastandpunt waardoor de compositie wisselt.

 

Tom Callemin, video

Het werk van Tom Callemin wordt gezien als ‘een ode aan de traagheid’. Zijn werk vormt een reactie op snapshots waarvan we er per maand wel honderden kunnen maken op onze smartphones. Hij heeft oog voor detail en is zo soms uren bezig met het vinden van de juiste compositie. Callemin fotografeert zowel mensen als landschappen en houdt zich ook bezig met videoportretten. Zowel zijn foto’s evenals zijn video’s lijken mysterieus met de tijd te spelen. Zoals bijvoorbeeld de video waarbij je oog in oog staat met een vrouw. Het beeld beweegt zo traag dat de toeschouwer de bewegingen bijna niet door heeft, er lijkt niets te gebeuren.

De fotoserie ‘Theaters’ van Hiroshi Sugimoto toont de toeschouwer zwart-wit foto’s van lege theaters, bioscoopzalen en drive-ins. Kijkend naar de foto’s staar je een tijdje naar een stralend wit vlak in een overdonderde grote lege ruimte. Starend in het wit dat licht lijkt te geven kijk je eigenlijk naar een complete film. Sugimoto schoot hele films in één shot met als uitkomst het overweldigende wit waarbij het besef van tijd vervalt.

 

Rita Ackermann, Meditation on Violence I, 2014

Ook tekeningen en schilderijen kunnen ons rust bieden. Vaak wordt tekenen zelfs als meditatie aangeboden, maar het kijken ernaar biedt ook rust. Zoals bij het kijken naar de schilderijen van Rita Ackermann. Op haar doeken wordt er gespeeld met abstracte vormen en lijnen in verschillende kleuren. De grote abstracte doeken geven je tijd om na te denken wanneer je in een diepte staart van een doek. Wachten, rust nemen en denken.

Wachten, rust nemen en denken.

 

Francis Alÿs, ‘Sometimes making something leads to nothing’

Traagheid heeft te maken met de tijd durven nemen, niet bang te zijn voor een betekenisloze handeling. Kunstenaar Francis Alÿs gebruikt poëtische en metaforische technieken om de sociale en politieke realiteit van zijn stad te benadrukken. De wandeling komt in zijn werk veel naar voren. En zo loopt er een dunne lijn tussen betekenis en zinloosheid. In zijn werk Sometimes Making Something Leads to Nothing, liep Alÿs 9 uur met een groot blok ijs door Mexico-City dat hij vooruitduwde, schoof en schopte totdat er alleen nog maar een plasje water over bleef. De hele wandeling duurde in totaal 9 uur en de uiteindelijk video 5 minuten.

 

Marinus Boezem, Labyrinth, 2016. © Gert Jan van Rooij

Bij mijn eerste kennismaking met Marinus Boezem in De Oude Kerk in Amsterdam leek het rumoer van de wereld even te worden gedempt. Zijn installatie Labyrinth toont bijvoorbeeld meterslange, zweverige witte doeken hangend aan het plafond. Er doorheen lopend voel je de doeken rustig meebewegen en zelfs ademhalen klinkt al als een te hard geluid. Boezem gebruikt in zijn werk veel ongrijpbare elementen zoals wind en lucht en gebruikt als inspiratiebron kerken en kerkgebouwen. Het verlangen om op te stijgen en zich mee te laten bewegen naar het goddelijke zijn behoren tot de kern van zijn werk.

 

On Kawara, One Million Years

 

On Kawara, One Million Years

De performance One Million Years van On Kawara dwingt de toeschouwer tot een eigen beleving van tijd en ruimte. In deze performance wordt er door een man en een vrouw in monotone toon om de beurt een datum voorgelezen. In totaal bestaande uit twee miljoen jaar, waarbij elke bladzijde staat voor 500 jaar. Dit voorlezen van de datums gaat zo de hele tijd door. En in dit werk zijn tijd en het langzaam voorbijgaan ervan dan ook de hoofdonderwerpen.