‘Er vrede mee hebben dat alles altijd raar blijft’ – Met Sunflower Soup naar Puck Verkade’s Plague bij POST

Ik sta al eventjes naast de voordeur van POST van de winterzon te genieten wanneer het tweetal met wie ik vandaag heb afgesproken komt aanlopen. Es Venema en Derk Thijs van kunstcollectief Sunflower Soup, waarmee ik naar Plague van Puck Verkade ga kijken, zijn druk met elkaar in gesprek.
Afgelopen zomer hebben Derk en Es in het Maastrichtse Marres samen met de andere leden van Sunflower Soup en in samenwerking met bezoekers, schoolklassen en lokale bewoners een opmerkelijke tentoonstelling opgebouwd. Het oude herenhuis in Limburg was gedurende een korte periode overwoekerd door kleurrijke planten en bomen van papier-maché. Dit geknutselde oerwoud werd gepresenteerd onder de titel Plantiarchy. Naast het handgemaakte groen waren er in Marres spandoeken te zien met activistische woordspelingen en verwijzingen naar fictieve politieke partijen voor planten en een videowerk waarin de fantasiegeschiedenis van een uitheemse plantsoort verteld werd.

Binnen bij POST bekijken Es, Derk en ik in relatieve stilte een paar ingelijste tekeningen van Puck Verkade. Terwijl we Verkade’s afbeeldingen van mensfiguren met uitgepuilde ogen, vliegen en drollen tot ons nemen, horen we op de achtergrond zachtjes een cartoonesk versneld stemmetje rappen over termen zoals ‘eco’ en ‘ego’. Dit alles vindt plaats in een bijzonder ingerichte ruimte: Verkade heeft POST gevuld met reusachtige, gele, kartonnen frietjes.

We nemen plaats op een patat die dient als bankje, en richten ons op de film die centraal staat in de tentoonstelling. Op rap tempo komen beelden voorbij van twee personages. We zien een paarshoofdige huisvrouw met een schort en een geniepige vlieg, die in een claustrofobisch kartonnen huis een koortsachtig conflict met elkaar aangaan. Terwijl de vrouw zich om allerlei redenen strest – de buitenwereld brandt af, haar televisie vertelt verontrustend nieuws en haar bord patatjes bedelft haar – geeft de vlieg cynisch commentaar. Met een hoog, zoemend stemmetje vertelt het insect op rijm wat er allemaal mis is met de mensheid die zichzelf zo geweldig acht. Wanneer de vrouw vermoeid de ongediertebestrijding belt, wordt de ironische clou van het verhaal duidelijk: de vlieg die van onze friet eet vormt helemaal geen plaag, dat zijn wij mensen.

‘Er gebeurt altijd veel als je iets zo omdraait’, zegt Derk over hoe Verkade de mensheid als ongedierte presenteert. ‘Dan krijg je perspectiefwisselingen, waardoor je anders over dingen na kan denken.’ Es vindt de snelheid van de video opvallend. ‘En niet alleen letterlijk de snelheid van beweging, maar ook de thema’s van fast food en de televisie, dat je alles de hele tijd snel tot je wil nemen.’ ‘Het geluid is ook versneld’, voegt Derk toe.
Uit ons gesprek blijkt dat we allemaal die opgedreven, grappige gedichtjes van de vlieg interessant vinden. ‘De tekst zo brengen maakt ook dat je er meer gevoelsmatig naar kijkt’, merkt Es op. ‘Maar gaat het misschien ook ten koste van de inhoud?’, reageert Derk. ‘Het is wel luchtig.’

Ik vermoed dat de vraag van Derk niet uit de lucht komt vallen. Een van de redenen waarom ik graag met leden van Sunflower Soup naar Plague wilde, is omdat de werken van het collectief net als de video’s van Verkade worden gekenmerkt door een lichtvoetige benadering van serieuze thema’s. Zowel Sunflower Soup als Verkade maken gebruik van kleurrijke bouwsels, fictie en woordspelingen om het ernstige, dreigende onheil van klimaatverandering aan te kaarten.
Es en Derk herkennen de parallellen die ik trek tussen hun werk met Sunflower Soup en de video van Verkade, maar ze denken dat er een verschil ligt in de oorsprong van die luchtigheid: bij Sunflower Soup komt de humor misschien eerder voort uit het samenkomen. ‘Dat je iets samendoet heeft best wel een krachtig effect, en het verlaagt een beetje die apathie van ik kan niks doen’, zegt Es. ‘De humor is een overeenkomst, maar in de manier waarop we het aanpakken zit wel een groot verschil.’

Hoewel de herkomst van de lichtvoetigheid misschien net anders is, gebruiken Verkade en Sunflower Soup dus allebei humor om de complexiteit van de klimaatcrisis te begrijpen. Voor Derk en Es heeft dat ook iets activistisch. ‘Humor kan tegen hiërarchieën inwerken’, zegt Derk. ‘Als je jezelf een beetje belachelijk maakt, dan zorgt dat er ook voor dat iedereen op hetzelfde niveau zit, waardoor er minder één stem is die tegen de anderen praat.’ Waar Derk de democratiserende werking van humor benoemt, ziet Es een gelijkenis tussen de activistische kunstenaar en de middeleeuwse hofnar. ‘Die kon door iets humoristisch te doen ook de gevolgen van de macht ontwijken. Het is allemaal een grapje, maar tegelijkertijd zegt de nar eigenlijk wel waar het op staat.’
In die rol van de nar, grappig doen maar ook de vinger op de zere plek leggen, herkent Derk een gelijkenis tussen Verkade’s werk en dat van hem en Es. ‘Hoe Puck humor gebruikt, maar ook hoe wij met Sunflower Soup humor gebruiken, is vaak ook menen wat je zegt. De humor is niet per se bedoeld om je van je eigen boodschap te distantiëren.’ Ik kijk weer naar de drukke, zoemende vlieg van Verkade en ik begrijp denk ik wat Derk bedoelt – de komische beelden lijken in hun belachelijkheid Verkade’s serieuze kerngedachte juist te ondersteunen. Misschien kun je wel veel meer zeggen door iets op een grappige manier te verpakken.

De omkering van Plague veroorzaakt bijna automatisch een andere omdraaiing. Omdat de mens als plaag wordt neergezet, wordt de vlieg, de klassieke fruitmandplaag, juist een beetje menselijker. Verkade lijkt dat onontkoombare antropomorfisme in haar film te omarmen: haar vlieg kletst, dicht, en presenteert zelfs het nieuws. ‘Ik vind het cool dat een vlieg hier een stem heeft gekregen’, zegt Es.

Tegelijkertijd, bedenken we, brengt het antropomorfiseren van niet-mensen soms ook morele problemen met zich mee. ‘Dat is iets waar wij veel mee bezig zijn’, vertelt Es. ‘Als jij iets een stem geeft, ontneem je het ook een eigen stem. Hoe geef je niet-menselijke dingen een stem zonder dat je ze weer te veel vermenselijkt? Het is interessant om te zien hoe zij dat aanpakt.’ Derk verbindt Verkade’s vermenselijking van de vlieg met onze eerdere observaties over de functie van humor in Plague. ‘Antropomorfiseren is eigenlijk ook altijd humoristisch, toch?’

Op de flyer van POST lees ik dat het filosofische begrip solastalgia een inspiratiebron was voor Verkade tijdens het maakproces van Plague. Derk en Es zijn bekend met het concept. ‘Heimwee naar een landschap of naar een leefomgeving die door een ramp of door klimaatverandering veranderd is’, omschrijft Es.
‘Ik denk dat er best veel kunstwerken zijn de laatste jaren, een groep waar Plague misschien ook onder valt, die je ervan bewust maken dat hoe dingen ooit normaal, relaxed of thuis waren, niet meer zo zijn’, zegt Derk. ‘Je ziet bijvoorbeeld veel werken met monsters er in verwerkt, of waar de realiteit overloopt in een surrealiteit.’ Hoewel we misschien geneigd zijn om op de vlucht te slaan wanneer we geconfronteerd worden met de solastalgische, wereldomvattende veranderingen die zulke kunstwerken representeren, is dat volgens de twee kunstenaars van Sunflower Soup niet de beste reactie. ‘Als we een verbinding aangaan met die monsters kunnen we misschien ook tot iets nieuws komen’ zegt Es. ‘Dat zien we hier eigenlijk ook. Zij gaat helemaal op in wat wij algemeen ervaren als een vies wezen. Misschien is de boodschap wel dat we zo de rare manier waarop de wereld verandert aan kunnen gaan.’
‘En we moeten er vrede mee hebben dat alles altijd raar blijft.’ Voegt Derk toe. ‘Een groot deel van de huidige ambiguïteit hangt samen met klimaatverandering, denk ik. En dat is wel een goede oefening waar kunst bij kan helpen, dat je ambiguïteit moet accepteren als iets dat er de hele tijd is.’