En hij zag dat het goed was

Ik vond het een mooi beeld, een kind van tien en een vrouw van veertig die samen naar de unieke huidplooien in haar hand staren; wat voor de één een oneindige hoeveelheid tijd is, een grillige lijn die zich eindeloos in de toekomst uitstrekt, staat de ander al op de helft, meer doordrenkt van een gevoel van eindigheid. Een heleboel kinderen ging de vriendin sowieso al niet meer krijgen. Maar terwijl mijn andere vrienden aan tafel vertederde geluiden maakten, rees er een vraag bij me op, waarvan ik niet zeker was of ik die mocht stellen.
Wat heeft handlezen met een kunstinstituut te maken?

Dat dacht ik niet voor het eerst. Even daarvoor had ik in Brussel een grote, grondig geresearchte tentoonstelling over heksen gezien, waarin de geschiedenis van heksenvervolging en de veranderde beeldvorming over heksen door de eeuwen heen centraal stond. De chronologie eindigde bij de hedendaagse ‘kleindochters’: vrouwen van nu die de titel van heks opeisen als (eco)feministische praktijk, sommigen meer als symbolische daad van solidariteit of anti-patriarchaal statement, anderen letterlijker, door traditionele praktijken als animisme, sjamanisme en medicinale heling een plek te geven in hun leven.
De hedendaagse omarming van de heks is fascinerend. Er schuilt politiek verzet in de toe-eigening van een levensvorm die eeuwenlang onderdrukt en uitgemoord is door het kapitalistische, koloniale westen onder het mom van vooruitgang en rationaliteit. Van de zoektocht naar een andere, meer holistische omgang met lichaam en natuur kan iedereen leren. In de tentoonstelling werd de hedendaagse heks dan ook vooral gevierd als activist. Maar ik miste meer context en discussie. Is de heks altijd en per definitie een viering van vrouwelijkheid? Waar komt die gelijkstelling van hekserij met vrouwelijkheid vandaan – er waren toch ook mannelijke heksen? Is hedendaagse hekserij zonder meer een feministische praktijk, hoe het ook wordt ingevuld? Slaan we hier niet een stap over?

Ik herinnerde me meer recente voorbeelden waarin prekapitalistische, voormoderne en andere traditionele praktijken de kunstwereld werden binnengehaald, zoals tarot lezen, I Ching-sessies en het uitwisselen van kennis over kristallen. Behoedzaam vroeg ik het de vrienden in het café, die allemaal kunstenaars zijn: heb ik een collectief gesprek gemist? Het gaat me er niet om een oordeel te vormen over esoterische, alternatieve of spirituele praktijken an sich, verduidelijkte ik (ik denk dat ik bang was te worden gezien als conservatief of onsolidair). We hebben het in hetzelfde café vaak genoeg over sterrenbeelden en de kracht van de volle maan. Mijn vraag gaat over de instituten, die in korte tijd van toon lijken te zijn veranderd. Waren ze ooit de gesubsidieerde pijlers van het Verlichtingsdenken, van modernistisch vooruitgangsgeloof, nu gaan ineens de deuren open voor niet-rationalistische praktijken als astrologie, handlezen en hekserij. Elke omverwerping van het dominante en nog altijd dominerende koloniale discours moeten we verwelkomen. Maar hoe is dit zo snel gebeurd? Moeten we niet wat meer voorbehoud en wantrouwen koesteren als kunstinstellingen hun deuren openen voor wat nog niet zo lang geleden als onzin werd afgedaan? Mist er niet meer verbinding met een groter, zelfkritisch verhaal?

Rationaliteit verkeert in een crisis, begon een van mijn vrienden terwijl hij mijn glas bijvulde, en de vriendin Co-Star op haar telefoon opende. Hiermee zeg ik natuurlijk niets nieuws, haastte hij zich, ik wil je niet mansplainen. Je kent het riedeltje – de wereld is te complex, we kunnen haar niet meer bevatten, als we dat ooit hebben gedaan. De moderniteit heeft ons niet vooruitgebracht zoals het ons beloofde; we leven in een gestagneerde wereld die permanent in crisis is. We stevenen af op een ecologische ramp die zo groot is dat we haar niet kunnen bevatten, dat elke theorie tekortschiet. We zijn de controle kwijt. De rede als hoogste bron van kennis is ontmaskerd; we dachten ooit dat ze kon leiden tot universele waarheden, maar de universele mens bleek een witte man. In de handen van de koloniaal is ze bovendien gebruikt als stok om mee te slaan; alleen de rede was nog acceptabel, en anders nietsDe vervolging en verdachtmaking van de heks of de uitwissing van inheemse kennispraktijken is daar een voorbeeld van.

De kunstinstelling is dus nog een relict uit de hoogtijdagen van de Verlichting, riep ik, luid genoeg om de aandacht van de rest van de tafel te trekken. Dit waren het type vrienden die me doorgaans gauw met rust laten zodra ik theoretische discussies aanjaag op café. Een instelling, ging ik verder, is een publieke ruimte waar we naar kunst kijken opdat het ons verheft, opdat we betere burgers worden. Maar nu worden allerlei niet-westerse praktijken plots oppervlakkig toegeëigend, just like that? Ik versnipperde een bierviltje. Kan dat gewoon?

De kunstwereld moet zich opnieuw legitimeren, knikte de vriend. Hij griste het volgende bierviltje uit mijn handen en tekende twee pijlen. Ik zie twee reacties, zei hij. De ene is een intensivering van die rationaliteit, waarbij kunst helemaal en tot op de laatste draad wordt uitgelegd, in randprogramma’s, audiotours en bordjes vol art speak. Niets wordt nog aan het toeval overgelaten. Elke keuze van de kunstenaar is geresearcht – een geel doek is nooit gewoon geel maar altijd een subversie van dit of dat. Alsof we over al dat soort keuzes volledige controle hebben.
De andere reactie, zei hij terwijl hij een tweede pijl tekende, richting de vriendin, is de kritiekloze overname van niet-rationele epistemologie zonder werkelijke inbedding. De eigen institutionele bagage wordt overboord gegooid, alsof je je daar zo makkelijk van kunt ontdoen, en er wordt met veel bombarie een horoscoop opgesteld.

Hij draaide zijn wijnglas rond de as. Ik loop er al een tijd tegenaan, zei hij. Mijn werk is meestal het resultaat van een lang onderzoeksproces. Ik ben grondig voorbereid op elke mogelijke vraag over mijn werk, ik heb een perfect antwoord op de vraag waarom dit geel is en dat rood. Niemand die me dat ooit heeft gevraagd, ik heb zelf het gevoel dat het moet. Maar soms wou ik dat ik gewoon iets kon maken op gevoel, op mijn eigen artistieke intuïtie. En het dan aan de muur van mijn atelier hangen, zodat ik er een half jaar naar kan kijken. Als ik het dan nog steeds goed vind, dan klopt het.
Ik knikte, ik snapte wat hij wilde zeggen. Dat diepe weten, de overtuiging dat een werk goed is, draait om een ander soort logica. Geen rationele, ook niet die van de I Ching. Iets maken dat van binnen resoneert, zonder dat je het kunt uitleggen, het vertrouwen dat het werk een eigen, nog verborgen betekenis draagt, die steeds als je ernaar kijkt weer verschuift.
Om de schittering van het werk zelf, dat is waarom ik ook schrijver ben geworden. Ik wil altijd alles begrijpen, alles in strakke theoretische kaders duwen, maar een tekst blijkt keer op keer iets weerbarstigs, iets met een eigen wil. Ik begin eraan zonder dat ik weet waar ik uitkom. Dat is geen magie, geloof ik, maar magisch is het wel.