Eerste persoon meervoud: empathie, intimiteit, ironie en woede

Voor een tentoonstelling die poogt de emotionele infrastructuren van onze samenleving te verkennen, hebben de kunstwerken van Eerste persoon meervoud in BAK bij elkaar een betrekkelijk ongeroerde uitstraling. De werken vormen geen emotionele rollercoaster, maar eerder een neutraal terrein van waaruit je het ontstaan van gemoedstoestanden en affecten kunt inzien, of zelfs doorzien. Heftig, emotionele reacties oproepend beeldmateriaal wordt niet geschuwd, maar in een context geplaatst waardoor je eerder stilstaat bij de totstandkoming van een emotie dan dat je wordt aangemoedigd om er in te zwelgen. De emotie, over het algemeen gezien als een uiting van menselijke kwetsbaarheid, wordt op de snijtafel gelegd. Deze balans tussen kwetsbaarheid en meedogenloosheid is een grondpatroon die in de hele tentoonstelling terugkomt.

voorgrond: ‘Dark Content’, Eva en Franco Mattes, achtergrond: ‘Backstage’ en ‘The Leftovers’, Otobong Nkanga

Neem het werk Bunker 2 van Doug Ashford, een videoinstallatie waarin nieuwsfragmenten van belangrijke historische gebeurtenissen uit The New York Times op een ogenschijnlijk willekeurige manier achter elkaar worden geplakt. Zwart-wit-foto’s van huilende mensen, protesterende massa’s, aanslagen en dode lichamen volgen elkaar op, bewerkt op een manier waardoor de beelden de dynamiek krijgen van een Powerpointpresentatie of een infomercial. De vormgeving, eenvoudige kleurvlakken die over de foto’s heen bewegen, geven een sturend en zakelijk raamwerk. De verschrikkingen die elkaar opvolgen krijgen een soort logica, de willekeurige snippers menselijk leed lijken de weg naar een soort conclusie te zijn, maar na zes minuten begint de loop gewoon weer overnieuw. Geen conclusie, geen uitleg, maar simpelweg een cyclus van gebeurtenissen en menselijk leed zonder een begin of een eind.

Dark Content van Eva en Franco Mattes bestaat uit stellages gebouwd uit gedemonteerd kantoormeubilair waar beeldschermen op zijn bevestigd. De kunstenaars hebben internet content moderators aan het woord gelaten; mensen wiens baan het is om de meest gruwelijke inhoud uit sociale media te filteren. De beelden waar deze mensen continu aan worden blootgesteld zijn zo ijzingwekkend, dat er zich psychische klachten kunnen voordoen die vergelijkbaar zijn met die van personen die in een oorlogssituatie hebben gezeten. De verhalen van de moderators worden verteld door avatars, digitale animaties met een menselijke verschijning, die de anekdotes over onthoofdingen en levende verbrandingen vertellen met een behulpzame glimlach en een robotstem. Het is de zelfkant van de sociale media, een fenomeen dat normaal gesproken met positiviteit en transparantie appelleert aan de ‘eerste persoon meervoud’. Nooit eerder was het collectief beleven van een emotie zo simpel, met een druk op de knop van een paneel met overzichtelijke emoji – geweldig, verbluft, boos. Door Dark Content bekruipt je het idee dat het suikerzoete wij-gevoel maar een laagje vernis is over een grote poel geweld, gore en porno.

‘Dark Content’, Eva en Franco Mattes

De installatie van Liz Magic Laser heet Primal Speech en ziet er uit als een kruising tussen een isoleercel en een panic room. Alles is grijs en zacht, de muren en de vloer zijn belegd met zachte matten, her en der liggen stootkussens. De ruimte is zonder schoenen te betreden, en als toeschouwer word je onafwendbaar onderdeel van een sessie in ‘primal therapy’, een behandelingsvorm die uitgaat van het idee dat je van trauma’s kan helen door de traumatische pijn te herleven en te uiten, vaak met hysterie, geschreeuw of gewelddadige uitbarstingen tot gevolg. Vanaf een beeldscherm in de ruimte wordt de toeschouwer op een hypnotiserende toon toegesproken, en opgenomen binnen een groepsgesprek waarin fictieve deelnemers op het beeldscherm aan het woord worden gelaten. Er is veel woede en frustratie; aanvankelijk onderdrukt en verbeten, maar even later mondt de emotionele zuivering uit in gebrul. Persoonlijke beslommeringen en macro-politieke verschuivingen lopen in elkaar over. Een verprutste promotie, de leugens van Hillary Clinton, een relatie die op de klippen loopt, de leugens van Trump; het vormt bij de mensen op het scherm een voedingsbodem voor een diepgeworteld gevoel van miskendheid en woede.

Liz Magic Laser, ‘Primal Speech’

Liz Magic Laser, ‘Primal Speech’

Hoe diep zit de wortel van een emotie nou echt? Ontstaat het in ons binnenste, of dringt het zich van buitenaf aan ons op? Zijn we er op ingesteld om in een bepaalde setting een bepaalde emotie te ervaren? De ervaringen van de moderators van Dark Content wekken misschien veel minder empathie op omdat ze door een onbewogen gezicht worden verteld. In Primal Speech word je als toeschouwer zowat geconditioneerd om woede bij jezelf op te wekken. Kwetsbaar, op je sokken, in een ruimte vol objecten die er toe dienen om ten behoefte van jouw catharsis gestompt en mishandeld te worden, is het aanlokkelijk om mee te gaan in de woorden van de groepleidster. ’What’s been bothering you?’ ‘How does that make you feel?’ De emotie woede is in deze situatie de uitkomst van een reeks instructies.

Eerste persoon meervoud is geen tentoonstelling die stuurt of antwoorden klaar heeft. Wat vooral aan de basis ligt, is bewustwording en het bevragen van onzichtbare emotionele processen binnen en buiten onszelf die we geneigd zijn om als vanzelfsprekend te beschouwen. Er is ook een duidelijke rol voor de fragiliteit van de oorsprong van fenomenen zoals emotie en collectiviteit en de aannames die daar aan de basis van liggen. We maken op micro- en macroniveau voortdurend keuzes op basis van veronderstellingen; de beleving van onze emoties, de scherpe lijn tussen het ‘ik’ versus het ‘wij’. Als deze zaken al zo diepgeworteld zijn als we vaak geneigd zijn te denken, dan is het aan de kunstwerken in deze tentoonstelling om de wortels bloot te leggen en te inspecteren.

‘Eerste persoon meervoud: empathie, intimiteit, ironie en woede’ is t/m 22 juli te zien in BAK