Tussen mens, object en dier – met Marieke Polderdijk naar Motion of Love van Leiko Ikemura

Wanneer schrijver, performer en kunstenaar Marieke Polderdijk en ik elkaar ontmoeten voor Museum de Fundatie in Zwolle besluiten we eerst wat te drinken voordat we de tentoonstelling Motion of Love van de Japanse kunstenaar Leiko Ikemura bezoeken. Op het zonnige terras vergapen we ons aan de prachtige architectuur van het museum; de zuilen aan de voorzijde doen denken aan een Grieks bouwwerk al blijft onze blik vooral hangen aan de glimmende koepel. Ik zeg me erop te verheugen het werk van Leiko Ikemura voor het eerst in Nederland te zien. Wanneer we ieder een chai latte en brownie geserveerd krijgen zegt Marieke dat alles wat je voorafgaand aan een tentoonstelling ziet, hoort of proeft bijdraagt aan de beleving van het werk.

Bij binnenkomst in de ontvangstzaal worden we verwelkomd door het eerste werk: verschillende terracotta figuren hangen aan het plafond. Een medewerker raadt ons aan naar de bovenste verdieping te gaan en vanaf daar af te dalen naar de verdiepingen eronder. Met een glazen lift worden we naar de koepel gebracht. Wanneer we uitstappen lopen we op een keramieken figuur af die op een sokkel is geplaatst. De figuur is net als de omgeving wit, kijkt tegelijkertijd vriendelijk en verbaasd en lijkt een vis vast te houden.

Een felgroene ruimte vormt het decor voor een beeldenlandschap waar vrouwenlichamen zonder gezicht en lichamen met gezicht staan, objecten die lijken op zuilen en woontorens en figuren die het midden houden tussen mens en dier.
Marieke vindt de opstelling lijken op een altaar: ‘Het heeft iets heiligs. De beelden tezamen vormen een deconstructie van lijven en gebouwen’. Die tussenvorm van mens en object en mens en dier komt geregeld terug in het werk van Ikemura. In een interview voor de catalogus met Sanne van der Kraats, zegt de kunstenaar dat het gevoel van tussenin-zijn losjes gebaseerd is op Aziatische filosofieën. ‘Veel dingen zijn niet zo duidelijk, onze realiteit is niet zo vaststaand. Je denkt dat iets een vorm heeft maar ben je daar echt zeker van? Alle vormen die we definiëren, zijn weerlegbaar’
De felgroene achtergrond zorgt voor speelsheid, de opstelling nodigt uit vrij te interpreteren. We merken dat we bij de abstractere beelden menselijke kenmerken proberen te ontwaren.

Dat de betrokkenheid bij het materiaal belangrijk is voor de kunstenaar wordt duidelijk wanneer we voor twee grote schilderijen staan. De werken Before Thunder en After dark zijn geschilderd op jute, de twee landschappen die zijn afgebeeld krijgen door het vezelachtige karakter van het doek een waas die doet denken aan mist. De tempera en olieverf mengt de kunstenaar zelf en heeft natuurlijke tinten.
Het is voor Ikemura belangrijk met haar lichaam en handen te werken; om het materiaal aan te raken. Dat kan papier zijn, stof, klei of glas. Wanneer we langer naar de landschappen kijken zien we menselijke figuren die rond blauwe meren liggen. In eerste instantie zag ik ze aan voor rotsformaties en dacht ik dat ze onderdeel uitmaakten van het landschap.

Voor haar serie Girls schildert Ikemura met felle kleuren op brandneteldoek, dat eenzelfde vezelige structuur kent als jute, waardoor de afgebeelde meisjesachtige figuren een aura meekrijgen.
‘Ze hebben iets donkers en tegelijkertijd zijn het net mythische wezens’. Ikemura begon aan de serie in de jaren negentig en beeldt tot op heden meisjesachtige figuren af die lieflijk en tegelijkertijd angstaanjagend zijn.
‘Ze hebben allemaal iets vast’ zeg ik. Marieke wijst naar een van de figuren en zegt organen te zien.
‘Ze draagt haar eigen lichaam’. We schuifelen van figuur naar figuur.
‘Hier voel ik woede in het vasthouden en bij die verdriet. En daar staat een kleiner figuur aan haar voeten’. Wanneer ik beter kijk zie ik inderdaad een figuur staan. Ikemura’s werk vraagt om aandachtig kijken; des te langer en zorgvuldiger je kijkt des te meer je ontcijfert.
‘Het lijkt een soort Godheid’, zegt Marieke terwijl we voor Blue Bride staan. De vrouwelijke figuur draagt een sluier en heeft een fel licht in haar handen. Bij twee andere werken lezen we Brave girl in pink en Brave girl in orange. De serie uit kritiek op de weergave van de vrouwelijke figuur als passief en stemloos in de beeldende kunst. De vrouwelijke figuren in Girls verbergen zich niet en tonen zich precies zoals ze zijn met al hun kracht, woede en liefde, waarbij ze de kijker recht aankijken.

Wanneer we op de bovenste etage van de koepel een ronde hebben gelopen dalen we af. Bij het uitstappen van de lift worden we opnieuw verwelkomd door een beeld, dit keer door een zilveren hoofd dat onder een vierkanten stolp ligt. Het hoofd ligt op de zijkant, de inkepingen die de ogen, mond, neus en wenkbrauwen vormen zijn roodgemaakt alsof de kunstenaar een glimp wil geven van het binnenste.
Marieke vindt het beeld vredig terwijl ik er eerder een verontrustend gevoel bij krijg. De werken van de kunstenaar gaan niet zozeer om de verhalen erachter maar eerder om de beelden en de emoties die ze oproepen.

Naarmate we verder lopen zwelt het geluid dat we eerder op de bovenste etage hoorden aan. We komen in een donkere ruimte waar een groot hoofd op een plateau op de grond is geplaatst. Het donkergroene hoofd is eivormig en ligt opnieuw op diens zij.
Achter het beeld staat een groot scherm waarop het abstracte schilderwerk van Ikemura wordt getoond dat langzaam van rechts naar links beweegt. Het indringende geluid dat te horen is lijkt uit een ander universum te komen: luchtstromen, een elektronisch gegalm en een verwrongen stem die iets zegt wat we niet kunnen verstaan. We gaan op een bank tegenover het werk zitten en zwijgen lange tijd voordat Marieke de stilte verbreekt ‘Dit werk gaat voor mij over tijd’.
Ik zeg dat er zich twee tijdsvormen lijken af te spelen; het schilderwerk dat als een waas voorbijtrekt en het hoofd dat stilligt maar waar tegelijkertijd bomen uit de kruin groeien. ‘Het is alsof het hoofd slaapt en de wereld ondertussen aan hen voorbijtrekt’.
Marieke zegt dat ze het hoofd iets passiefs vindt hebben, het ondergaat van alles maar beweegt niet. Tegelijkertijd vindt ze er sereniteit vanuit gaan: ‘Dit beeld is een en al overgave, een versmelting met het landschap’.
Ik zeg dat ik veel kracht vind uitgaan van berusting, maar dat ik me ook kan voorstellen dat als al het werk die berusting zou hebben ik zou verlangen naar iets dat ertegenin gaat. Marieke zegt dat ze de beelden uit Girls daarom zo goed vindt. ‘Uit de beelden van de meisjesachtige figuren spreekt woede, bloed en baren, er zit veel leven en kracht in. Net als bij het altaar: daar voel ik een traditie van honderden jaren aan mythische wezens en vrouwfiguren’.

Landschappen en lichamelijkheid spelen zowel bij Marieke als mijzelf een grote rol in ons werk. Waar Marieke opgroeide in een dorp in Zeeland, werd ik geboren nabij de Holierhoekse polder. De polder komt in ons werk geregeld terug en de zee speelt een belangrijke rol in Mariekes werk. Zowel in performance als taal en illustratie onderzoekt Marieke haar lichaam en omgeving. Dat het werk van Ikemura haar aanspreekt is dan ook geen toeval.
‘Ik denk dat we in onze praktijk beiden verlangen ons werk letterlijk in het bestaande landschap te plaatsen, waar het vandaan komt, terwijl Ikemura een eigen wereld om het werk heen creëert’. Marieke zegt in haar werk steeds meer een directe verbinding met de wereld te willen aangaan.
In de zomer van 2022 maakte ze het werk luisteren naar de grond als onderdeel van kunst- en cultureel erfgoed project Geboortegrond in de Braakmanpolder in Zeeuws Vlaanderen. Samen met boeren, inwoners en boswachters groef ze in de grond, ging er liggen en luisteren naar de grond en haar geschiedenis, bouwde een altaar voor de grond en bezong haar in een kleine voorstelling.

Wanneer we het werk op de twee verdiepingen in de koepel hebben gezien gaan we naar de verdieping eronder. Al gauw komen we erachter dat het werk in de koepel beter tot diens recht komt dan in de zalen in het gebouw; de gecreëerde wereld van Ikemura past goed in een rond geraamte. Wanneer we een ruimte met drie werken gemaakt van gegoten glas inlopen, slaken we beiden een zucht. Het licht dat door het raam schijnt verlicht de beelden. Opnieuw zien we een floating head zoals Ikemura de beelden van de hoofden noemt. Het hoofd is een replica van het groene beeld waaruit bomen groeien. Door telkens hetzelfde hoofd als uitgangspunt te nemen en het qua materiaal, grootte en plaatsing te veranderen, wordt het een levende entiteit en word je als kijker meegenomen in de verschillende levensstadia.

Ikemura werkt veel rond de levenscyclus, zo ook in haar reeks schilderijen die vier seizoenen uitbeeldt en waar elk seizoen een muur in de zaal beslaat. We gaan in het midden van de ruimte zitten en laten ons omgeven door de werken.
‘Het is meedogenloos’ zegt Marieke, ‘Natuur bestaat uit dood en verderf en daar zit juist iets moois in. Ik houd bijvoorbeeld van composteren wat ook een cyclus is’. Uit dat wat sterft komt nieuw leven voort.

De titel van de tentoonstelling Motion of love komt voort uit het idee dat we allemaal innig verbonden zijn ondanks dat de maatschappij juist verschillen kan uitlichten. Tegenover geweld en vernietiging zet de kunstenaar hoop en liefde als belangrijkste drijfveren van de mens. Toch verbeeldt ze ook haar rauwe gevoelens zoals in haar dagboektekeningen. De kunstenaar maakte aquarellen in een voor haar zeer existentieel moment, met het begin van de oorlog in Oekraïne. In de tekeningen reageert ze op de situatie in de wereld en drukt ze haar gevoelens uit. Ze ziet een aquarel als een snelle dialoog met het materiaal en haarzelf; het water verandert en beweegt.

Het vastleggen van gevoelens en gebeurtenissen herkent Marieke in haar werk. Sinds 2021 maakt ze dagelijks dagboektekeningen over de hoogte-en dieptepunten die komen kijken bij het bestaan in een voelend en zoekend (chronisch ziek) lichaam dat zich door de wereld beweegt. De directheid van het moment en het in korte tijd maken van een werk spreken haar aan. Ze zegt dat het constant maken uiteindelijk een groot archief vormt waaruit MENS! is ontstaan, een orakel-/postkaartenset met poëtische handleiding waarbij elke kaart een tekening bevat die je dagelijks kunt trekken. Ik zeg dat het werk van Ikemura me aan haar werk doet denken; ook Marieke tekent figuren die tussenvormen kunnen aannemen en bij beide kunstenaars speelt de versmelting van mens en landschap en (vrouwelijke) lichamelijkheid een grote rol.

We dalen met de glazen lift af naar de ontvangstzaal waar we ietwat verloren blijven staan. Museuloog Kosme de Barañano noemt het bekijken van het werk van Ikemura een lange poëtische meditatie en dat is precies wat ik ervoer. Op een muur in de ontvangstzaal lezen we een gedicht van haar hand. Een aantal zinnen vallen op: time disappears/in love/ not easy to fulfill/ easy to say/ day and night/ to survive/ touch the earth/ touch the sky/ walk on the sea.
Die avond droom ik over de wereld van Ikemura; ik versmelt met het landschap, de tijd is niet lineair en al dat me omgeeft stroomt aan me voorbij. Het is er fijn.

Motion of love is tot 24 september 2023 te zien in Museum de Fundatie.