De tentoonstelling The Art of Escapism in Melkweg Expo reflecteert op de tijd die in het teken stond van dit escapisme. Stond – hopelijk, want: we mogen weer. En juist nu we het ene escapisme van de tijd, zoals hierboven beschreven, voorzichtig achter ons laten, komt er nu een ander escapisme voor in de plaats: we hebben tijd in te halen. We hebben tijd te weinig om op het terras te zitten, naar de Melkweg en diens expo te gaan, en naar de bios, naar vrienden, naar cafés – en het liefst allemaal tegelijkertijd. Het ene escapisme van de tijd vervangt dus het andere. Misschien is dat waar we naar moeten kijken , misschien is ons tijdsbeeld hetgeen wat ons doet willen vluchten.
Ons westerse idee van tijd, ons tijdsbeeld, is onder andere lineair en chronologisch. Het is voor ons vanzelfsprekend dat verleden, heden en toekomst elkaar opvolgen in chronologische volgorde, en dat de denkbeeldige lijn van de tijd zich in die volgorde op een zelfde tempo, in dezelfde richting oneindig voortbeweegt. Sinds de opkomst van het kapitalisme enerzijds, en de industriële revolutie anderzijds, staan arbeid en productie in onze samenleving centraal. We moeten als mens productief zijn, alleen dan tellen we mee. Tijdsverspilling past niet binnen dit systeem. Dit heeft er samen met de komst van een gestandaardiseerde, mechanische kloktijd, voor gezorgd dat tijd voor ons een kwantitatieve, economische eenheid is geworden. Dit is nog eens versterkt door de invloed van natuurkundige theorieën over tijd, die tijd begrijpen als een dimensie zoals ruimte. Hierdoor wordt tijd iets meetbaars, iets wat in vaste, objectieve eenheden is te bepalen, af te bakenen. Als gevolg hiervan begrijpen we tijd naast kwantitatief ook als universeel, iets wat in de wereld, buiten de mens bestaat en wat daarom voor iedereen hetzelfde is.
We kunnen deze historische gebeurtenissen en natuurkundige theorieën niet zomaar ontkennen. Het ontkennen ervan zal ons waarschijnlijk niet helpen als we anders over tijd willen nadenken of voelen. Wat wel kan helpen is bewustwording van de oorsprong van ons tijdsbegrip en de gevolgen die het, door deze oorsprong, heeft voor ons dagelijks leven. Want het escapisme wat we voelen als het op tijd aan komt, is een gevolg van dit kwantitatieve, meetbare, universele, objectieve idee van tijd. We zien tijd als iets wat aan ons wordt opgelegd en ons wordt ontnomen, we lijken het te begrijpen als iets wat schaars is, iets waarvan we altijd te weinig hebben, en wat daardoor goed moet worden besteed en niet verspild mag worden.
Het is niet zo makkelijk om buiten dit alomvattende, heersende tijdsbegrip denken. Het is ingebed in onze denkwijzen, in onze taal, in onze relaties tot de wereld, tot elkaar en tot onszelf. Het punt is echter: ons beperkte en beperkende idee van tijd geeft in het denken van de toekomst ook slechts een beperkt aantal mogelijkheden. Plus: een beperkt idee van tijd geeft ook een beperkt idee van ons zelf en ons leven. Een ander idee van tijd, een idee van tijd als meer vloeibaar, als veelheid in plaats van eenheid, kan ook een meervoud aan toekomsten te denken geven. Wat we nodig hebben is dus niet een escapisme van de tijd, maar een escapisme van ons idee van tijd. Het escapisme wat we voelen ten opzichte van de tijd, is dus niet per se een escapisme van de tijd zelf, maar van ons beperkte en beperkende idee van tijd. Aan de tijd zelf ontkomen we niet, maar een ander begrip van die tijd kan ons wel helpen ontsnappen.
Er zijn verschillende dingen die ons hier bij kunnen helpen. We kunnen onze blik richten op andere niet-westerse tijdsbegrippen. Zo zijn er bijvoorbeeld oosterse tijdsbegrippen die tijd begrijpen als cyclisch: tijd en gebeurtenissen herhalen zich, in dit of een volgend (of vorig) leven. Hierdoor wordt tijd minder statisch en rigide, doordat er meer beweging is, en daarmee ook meer mogelijkheden. Ook kunnen we hulp zoeken bij filosofen zoals Bergson en Deleuze, waarvan de laatste bijvoorbeeld de tijd niet verstaat als een eenheid waarin de momenten zich, als op een rechte lijn, chronologisch en onomkeerbaar opvolgen. In plaats daarvan begrijpt Deleuze tijd als een veelheid aan singuliere momenten die niet tot een eenheid te versmelten zijn, juist omdat ieder moment puur nieuw is en daarom ook nieuwe, niet eerder bestaande mogelijkheden en implicaties met zich meebrengt. In dit idee wordt tijd non-lineair en non-chronologisch, in tegenstelling tot ons gebruikelijke idee van tijd, doordat de tijd niet is als een rechte pijl die zich op een vast tempo in een vaste richting beweegt, maar is als een netwerk van singuliere punten die elkaar allemaal beïnvloeden en veranderen, of ze nu momenten in het verleden, het heden, of de toekomst zijn. Als gevolg hiervan hoeven we de tijd niet te begrijpen als een determinisme waarin verleden, heden en toekomst elkaar opvolgen, maar wordt ze vloeibaarder, en geeft ze daarmee ook meer ruimte voor het denken van het nieuwe en het andere. Door het determinisme in de tijd los te laten, kunnen we dus ook het daaruit voortvloeiende determinisme van de toekomst en van ons eigen leven loslaten.
Als we het vluchten van de tijd willen ervaren, in plaats van het in abstracte theorie te zoeken, kunnen we ons tot de beeldende kunst wenden. Liza Houben’s werk The Vibrant Lake geeft ons een blik in een nieuwe tijd, een nieuwe wereld, waarin we niet gebonden zijn aan beperkingen in de tijd, in de ruimte en in onze lichamelijkheid. In Houben’s installatie, waarvan de videoregistratie te zien is in de tentoonstelling The Art of Escapism, (1) maken we kennis met een transhumane geest als observator. We zien een grote bak met water waarin diverse sculpturen en drie dansers aanwezig zijn. De drie lichamen bewegen langzaam, ritmisch en vol aandacht door de installatie, en dat bijna twee uur lang. Het zijn mensen, maar ze gedragen en bewegen zich op een niet-menselijke manier. De transhumane geest is Houben’s visie op de toekomstige mens. Hoe zouden we tijd ervaren wanneer we geen mensen van vlees en bloed zijn, maar een krachtig en vrij bewustzijn dat elke vorm kan aannemen terwijl het door ruimte, tijd, seizoenen en geluid reist? Door buiten binaire en beperkende kaders te denken, zowel over tijd als over mens-zijn, geeft Houben ons een kijkje in een toekomst die juist als gevolg daarvan mogelijk wordt. Een toekomst waarin de tijd niet slechts één, of bij uitzondering maximaal twee kanten op kan gaan, maar zich in plaats daarvan vloeiend kan bewegen in richtingen die in ons rigide tijdsbeeld niet mogelijk zijn.
Als we toch willen proberen echt even uit de tijd te stappen, kunnen we ons wenden tot het werk van George Voronov. In het werk We Became Everything, ook te bezichtigen in Melkweg Expo, onderzoekt hij spirituele ervaringen. Hoe voelen deze, en wat doen ze met ons idee van tijd? Voronov bracht tijd door met jonge mensen in religieuze gemeenschappen en op spirituele retraites, en observeerde dat voor sommigen van hen het zoeken naar spiritualiteit een manier is om de werkelijkheid te ontvluchten of te overstijgen. Velen van hen ervaren tijdens religieuze ervaringen een verlies van de perceptie van tijd. Hij lijkt ons te willen tonen dat wanneer we een religieuze ervaring hebben, we buiten onszelf en buiten de tijd treden, en dat we juist op die manier met een andere blik naar ons tijdsbeeld kijken om het vervolgens loslaten. Ook hier is te herkennen dat tijd een meer vloeibaar en voelbaar iets wordt. De mensen die Voronov fotografeert zijn op zoek naar een manier om los te komen van westerse tijdsbeleving door in gemeenschappen samen te komen en andere leefregels met elkaar af te spreken. Door zich letterlijk terug te trekken in plaats en tijd, uit de beweeglijkheid van het dagelijks leven, creëren ze ruimte aan een nieuwe positie en een nieuw perspectief, die een ander denken, of misschien zelfs niet-denken, over tijd mogelijk maakt.
Wellicht kunnen we deze nieuwe tijd die nu aanbreekt, waarin we het ene escapisme van de tijd lijken te verruilen voor het andere, juist gebruiken voor het werkelijk zoeken naar een nieuwe tijd, een nieuw begrip van tijd. Zoals gezegd is dit niet makkelijk, maar zoals zowel de filosofie, andere tijdbegrippen en de werken van Liza Houben en George Voronov laten zien, is het wel mogelijk om in ieder geval een poging te doen. De tentoonstelling The Art of Escapism in Melkweg Expo, is een mooi begin om te vluchten van ons tijdsbegrip.
Je kunt de tentoonstelling bezoeken tot en met 18 juli. Klik hier voor meer informatie.
(1)De installatie van Liza Houben was van 18 juni tot en met 24 juni, parallel aan de tentoonstelling in Melkweg Expo, live te zien in de Brakke Grond. Klik hier voor meer info.
