Een sokkel, maar niet langer een voetstuk

Verschillende alternatieven werden aangedragen: kunstenaar Rosa Sijben stelde voor de lege plek op de sokkel van J.P. Coen in Hoorn over te laten aan kunstenaars van de Molukse diaspora en hen te vragen een herdenkingsmonument te realiseren, kunstenaar Willem de Haan stelde naar het voorbeeld van het verdronken standbeeld van Edward Colston voor om meerdere problematische standbeelden in het water te gooien en een ‘schurken-duiktour’ te organiseren. Kunstenaar Silvia Martes vond het idee om een persoon permanent op een sokkel te plaatsen achterhaald en zag liever een fluïde eerbetoon aan inspirerende mensen in de vorm van projecties in de openbare ruimte. Hoewel de geïnterviewden verschillende ideeën hadden over de toekomst van het standbeeld, vatte onderzoeker Tracian Meikle de consensus binnen het artikel goed samen: ‘’(…)de tijden zijn veranderd, waar vroeger de focus lag op de winnaar, zien we nu ook de keerzijde van de medaille. Waar een winnaar is, is ook een verliezer en die verliezer maakt even goed deel uit van de natie, zien we nu.’’

Het onderwerp heeft me sindsdien niet losgelaten, maar ik vraag me af of we in discussies over problematische standbeelden ons niet blindstaren op de omstreden figuren die afgebeeld staan. Het podium dat hen verheft boven de toeschouwer wordt hierin vaak buiten beschouwing gelaten. Wat kunnen we leren van de problematiek rondom het publieke standbeeld wanneer we inzoomen op fundering onder het beeld – de sokkel?

Een omvergeworpen standbeeld is met name een zichtbare, fysieke uiting van afschuw die een groep mensen voelt jegens de persoon die afgebeeld staat op de sokkel. Standbeelden worden opgericht om iemand te eren voor de eeuwigheid, vandaar het gebruik van zware materialen als natuursteen en edelmetalen. Fallen Dictator van Philip Aguirre y Otegui symboliseert zo’n innerlijke afschuw. Het beeld verwijst naar wijlen Belgische koning Leopold II, berucht om zijn wrede overheersing van destijds Belgisch-Congo. Het beeld is te gaaf om bestormd te zijn door een horde mensen, het lijkt niet ‘geknakt’ vanwege een fysieke omverwerping, maar alsof het beeld zelf is omgevallen. Hoewel meerdere beelden van Leopold II in België zijn bewerkt, beschadigd of omvergeworpen, is hij vooral van zijn voetstuk gevallen in de harten en hoofden van de Belgen, zo lijkt dit beeld te zeggen. De sporen die hij achterliet in Congo zijn onomkeerbaar, voor Philip Aguirre y Otegui leeft deze koning voort zonder troon.

Beelden van koloniale bezetters zijn niet alleen besmuikt met schaamte in hun thuisland. Ook in de door deze figuren onderdrukte gebieden zijn standbeelden opgericht (vaak door henzelf of door hun regering) ter nagedachtenis aan hun invloed op de specifieke plekken. De Britse kolonist en luitenant-gouverneur Thomas Stamford Raffles ging de geschiedenisboeken in als de oprichter van het moderne Singapore. Er staan twee standbeelden ter ere van Raffles in de stadstaat: één klassiek uitgevoerd bronzen beeld waarvan de presentatie de symbolische afstand tussen de figuur Raffles en het volk vergroot, door middel van de traptreden waarop de grote, stenen sokkel zich bevindt en het sierhek dat om het geheel heen is geplaatst. Zeven jaar na Singapore ‘s onafhankelijkheid, in 1972, werd een kunststenen kopie van het standbeeld geplaatst op het naar Raffles vernoemde plein waar hij in 1819 voor het eerst landde. Het nieuwe beeld behield zijn menselijke formaat en de sokkel van deze nieuwere versie is ingetogener, ‘bereikbaarder’. Toch kijkt Raffles nog steeds met zijn armen over elkaar heen geslagen neer op de bewoners van zijn voormalige kolonie vanaf een twee meter hoge sokkel. Kunstenaar Lee Wen kwam met een simpele, maar effectieve oplossing die zorgde voor een meer gelijkwaardige interactie tussen de bewoners van zijn thuisstad en het beeld. Hij plaatste een bouwsteiger tegenover het monument, waardoor bezoekers oog in oog kwamen te staan met de figuur die tot dan toe altijd op hen neergekeken had. Wen creëerde hier met een simpele ingreep een setting waarin de bezoeker haar koloniale verleden in de stenen ogen kon kijken.

Wat gebeurt er wanneer je de sokkel en de persoon die erop wordt afgebeeld los van elkaar ziet? Welke symbolische betekenis valt er op te maken uit een sokkel zonder beeld? De betekenis die een lege sokkel in de openbare ruimte oproept is onder andere afhankelijk van de geschiedenis van het object. In Alabama staat een groot granieten monument dat tot voor kort dienst deed als voetstuk van het confederale beeld van Raphael Semmes. Nu het standbeeld en de plakkaten zijn afgevoerd naar een plaatselijk historisch museum, blijft de sokkel over als sobere gedenksteen. Doordat alleen het reliëf van Semmes’ naam overblijft in de granieten steen, ontstaat er een referentie aan de grafsteen. Deze uitgeklede versie van het monument neemt nog steeds publieke ruimte in beslag om het verleden te herdenken, maar zonder deze te vieren.

In 2012 exposeerde Harold de Bree op het voormalig schoolplein van de Haagse broedplaats Platform57 met een werk dat hij baseerde op het ruiterstandbeeld van Willem II dat in Den Haag prominent op het Buitenhof staat. De Bree kopieerde de sokkel van het ruiterstandbeeld, maar liet het beeld van Willem II achterwege. Zijn versie vervreemd, de sokkel oogt te nieuw en te schoon om te vermoeden dat het beeld van Willem II er door een massa vanaf is gehaald, maar tegelijkertijd is hij onbruikbaar als eremonument door het ontbreken van de sculptuur op de sokkel. De Bree’s versie van de sokkel roept niet alleen vragen op over de afwezigheid van het standbeeld, het bevraagt ook de reproduceerbaarheid en tijdelijkheid van het monument. ‘Zijn’ Willem II is een replica van een replica: het ruiterstandbeeld dat op het Buitenhof staat is namelijk ook een kopie: het origineel staat in Luxemburg. Oorspronkelijk stond er op het Buitenhof een beeld van een staande Willem II, tot deze in 1924 vervangen werd door het huidige ruiterstandbeeld. Tilburg kocht het oorspronkelijke werk, waar het tot op de dag van vandaag op het Heuvelplein staat. Zelfs standbeelden hebben een houdbaarheidsdatum, zo blijkt uit de voorgeschiedenis van dit ruiterstandbeeld. Binnen het publieke debat is het opvallend stil wanneer een standbeeld verwijderd wordt om esthetische redenen – blijkbaar dreigt geschiedenis volgens tegenstanders pas ‘uitgegumd’ te worden wanneer de roep om verwijdering voortkomt uit humanitaire overwegingen.

Rond 1900 zorgden modernisten als Auguste Rodin en Constantin Brancusi voor een radicale herziening van de sokkel als dragen van de sculptuur. Voortbordurend op de vrije expressie van Rodin’s sokkels, keerde Brancusi het concept ‘sokkel’ binnenstebuiten. Zijn sokkels vormen geen vanzelfsprekend integraal onderdeel van het standbeeld, maar zijn modulair en kunnen onderling gewisseld worden. Brancusi behandelde zijn sokkels als autonome objecten, wanneer zij niet als voetstuk dienen, gelden zij als sculptuur op zich. Op andere momenten kleedde de kunstenaar de sokkel uit tot de essentie: een langwerpig middel dat de sculptuur op de juiste hoogte van de toeschouwer plaatst. De museale setting en moderne toepassing ontdeden de sokkel van zijn machtsversterkende kenmerken, zoals we van de bombastische variant in de openbare ruimte gewend zijn. Brancusi’s sokkels vonden niet alleen navolging als presentatie-instrument, maar beïnvloeden tot op de dag van vandaag kunstenaars in het behandelen van de sokkel als autonoom object. Zoals Brancusi’s werken naar eigen zeggen niet hadden kunnen bestaan zonder Rodin’s onbewerkte, natuurstenen voetstukken, zo had de generatie kunstenaars die tegenwoordig de sokkel onderwerpt aan experiment niet bestaan zonder het voorwerk van Brancusi.

De sokkels uit Sharyar Nashat’s serie Chômage Technique zijn niet bedoeld om zware standbeelden te tillen. Deze sokkels worden getild door een simpele constructie. Deze sokkels hoeven niet langer zware beelden op hun schouders te dragen, sterker nog, de constructie waar ze op leunen hebben de sokkels arbeidsongeschikt gemaakt: een standbeeld zou er zo vanaf glijden. De werken doen Dadaïstisch aan: de sokkels zijn ooit ontworpen met een dienstbare functie. Door ze onklaar te maken, ontdoet Nashat zijn sokkels niet alleen van hun functie, ook hun betekenis gaat hiermee verloren.

De Soft Pedestals van Bas Ruis bevestigen het belang van materiaalkeuze in de uitstraling van een standbeeld. In Ruis’ geval is de sokkel zelf het standbeeld en gelukkig maar, want in een ondersteunende rol is dit voetstuk minstens zo onbruikbaar als die van Nashat. Slechts de vorm van het beeld refereert aan een klassieke sokkel of zuil, het materiaal doet behalve onbruikbaar als ondersteuning ook wat uitstraling betreft geen eer aan de imposante zuilen uit de Klassieke Oudheid; de versies van Ruis zijn simpelweg te knuffelbaar om afstand te creëren tussen object en toeschouwer.

De impact van het voetstuk en de keuze voor zware materialen voor het standbeeld worden pas echt duidelijk wanneer beiden afwezig zijn. De Poolse kunstenaar Pawel Althamer richtte een standbeeld van zichzelf op in de openbare ruimte en koos voor een tegenovergestelde aanpak dan de traditionele beeldhouwwerken in de openbare ruimte. Geen graniet of brons vult zijn beeld, maar lucht. Geen massieve sokkel, maar de zwaartekracht verheft dit beeld boven de toeschouwer. Een beeld van dit formaat was in natuursteen, verticaal op een sokkel geplaatst, een intimiderend gezicht geweest. In de vorm waar Althamer voor koos is het beeld niet minder indrukwekkend, maar de emotie die het teweegbrengt is van een totaal andere orde. Zo’n grote roze luchtballon is indrukwekkend zoals een circusact indrukwekkend kan zijn in zijn absurditeit en hilariteit.