Een ruimte waar je geen ruimte hoeft te bevechten – over de waarde van residenties

Een open gesprek over de invulling was dus nodig, vonden Fréderique Kreeftenberg, directeur van buitenlaboratorium voor cultuur StrandLAB en Simone Hogendijk, artistiek algemeen directeur van Over het IJ. In mei organiseerden zij daarom een samenkomst voor residentbegeleiders om samen na te denken over het installeren van richtlijnen binnen de begeleiding.

‘Bij kaders voor het begeleiden van residenties denk ik aan de Indonesische keuken. Er zijn een hele hoop traditionele recepten waar je vele varianten op hebt. Maar iedere variant heeft een aantal basis ingrediënten nodig om het een specifiek gerecht te mogen noemen. Zo zou het ook voor het begeleiden van residenties kunnen zijn’, legt Fréderique uit. ‘Het leek ons interessant om met andere begeleiders samen na te denken of een residentie of een begeleider aan bepaalde eisen, richtlijnen of voorwaarden moet voldoen, of dat er juist speelruimte moet zijn waar elke uitvoerder zelf invulling aan kan geven.’

‘Door de jaren heen is het proces van de makers iets veranderbaars, iets waar je je als begeleider steeds toe moet kunnen verhouden. Door deze veranderingen met anderen te bespreken krijg je inzicht in het veld, dit proces en hoe andere begeleiders daarmee omgaan. Dit is cruciaal om een goede residentie aan te kunnen bieden’, legt Simone uit. ‘Ik merk bijvoorbeeld dat makers veel meer dan vroeger tijd in onderzoek steken, waar een residentie essentieel voor kan zijn.’

Een goed moment dus om hier met collega’s in gesprek over te gaan, vonden Fréderique en Simone. Zij organiseerden op 12 mei een dialoogsessie voor begeleiders om kennis en ervaring uit te wisselen en zo uit te zoeken of er een beste manier is om begeleiding te geven, of dat deze juist onderling van elkaar kunnen – en misschien zelfs moeten – verschillen.

Tijdens deze sessie doken de begeleiders dieper in het vraagstuk over het doel van residentiebegeleiding: wat is het belang van de residentie, welke waarden moeten nageleefd worden en welke kwaliteiten zijn van belang om in de begeleiding mee te nemen?

Volgens de aanwezige begeleiders was het schenken van vertrouwen aan de kunstenaar het belangrijkste basisprincipe. ‘Ruimte geven aan de kunstenaar is essentieel; ik heb engelengeduld en laat ze zoveel mogelijk eerst stuntelen’, legde Cocky Eek van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) uit. Volgens haar kan dit vertrouwen hen helpen om te leren plannen los te laten en het onbekende te verkennen, wat een belangrijke waarde is die door de residentbegeleiders wordt gedeeld: het verkennen van het onbekende. ‘Mijn belangrijkste taak is vertrouwen op de kunstenaar en vertrouwen op het proces. Wel zorg ik ervoor dat ze hun plan durven los te laten en als ware de kunst van het ‘niet weten’ beoefenen’, liet de begeleider van Buitenplaats Doornburgh weten. Belangrijk werd geacht dat er binnen het proces zowel voor begeleider als de kunstenaar ruimte is voor onzekerheid en een onduidelijkheid in het maakproces. Het is de taak van de begeleider om de kunstenaar te helpen de plannen soms even los te laten en in het proces te zijn – te leren beseffen dat het proces ook onderdeel van het werk is. Belangrijk hierin is dat er een goed fundament ligt om residenten te kunnen faciliteren waar zij dat nodig hebben om zo een veilige omgeving te creëren om in het proces te mogen falen.

Historie

Voor kunstenaars is de residentie een aantrekkelijke manier om persoonlijke ontwikkeling door te kunnen maken: ze zijn overal ter wereld te vinden, in allerlei vormen en maten. Residenties kennen een lange geschiedenis. De eerste voorzichtige ideeën dateren uit de 16e eeuw toen de eerste kunstacademie werd opgericht in Italië, de ‘Accademia del Disegno’. Kunstenaars kregen de mogelijkheid om zich gezamenlijk terug te trekken op een nieuwe plek waar het enige doel was om te onderzoeken en te creëren buiten de invloed van de maatschappij.

In de loop van de tijd vormde het idee van de residentie zich steeds meer tot er binnen Europa in 1905 de eerste officiële residentieplek werd opgestart. Onder het mom van een netwerk en een plek van financiële en creatieve vrijheid trokken kunstenaars zich gezamenlijk terug op het platteland waar zij onderzochten, leerden en creëerden.

Pas later, ten tijde van de Bauhausperiode, werd een nieuwe verhouding tot de rest van de maatschappij nagestreefd. Het idee van isolatie van de maatschappij was daarmee afgedaan, de kunstwereld begon zich meer te realiseren dat afzondering de zogenaamde ‘black box’ – de afgesloten kunstruimte waar enkel betalende, vaak rijke witte mensen kunst konden meemaken – hielp ontwikkelen. De maatschappij als connector was juist nodig om kunst te kunnen realiseren, zo werd gedacht.

Buiten de ‘black box’

Grof samengevat zijn de grootste redenen voor residenties dus het verkrijgen van vrijheid – zowel financieel als in tijd – , het kunnen isoleren en later juist verbinding met de maatschappij leren maken en samen met andere kunstenaars mogen scheppen. Simone en Fréderique zien beiden deze ontwikkeling in de huidige vorm van begeleiding doorschemeren. ‘Ik denk dat al deze redenen van belang zijn in de huidige vorm van residenties. Ook de ontwikkeling van een plek in isolatie naar een plek binnen de maatschappij speelt zich in kleine vorm binnen de residentie af bij ons’, vertelt Fréderique. ‘Bij StrandLAB bieden wij een plek aan op het strand waar de resident even uit de eigen, vaak drukke, omgeving kan stappen. Tegelijkertijd bestaan wij ter bevordering van de gebiedsontwikkeling in Almere en is het van belang dat de resident publieke interactie opzoekt’, aldus Fréderique. Simone beaamt dit: ‘Residenties hangen met de locatie samen, je creëert vanuit een sociaal maatschappelijke context. Je kan niet zomaar even langskomen, je moet je verhouden tot de plek waar je je bevindt.’

Ook tijdens de begeleiderssamenkomst was de verhouding tot de locatie belangrijk. Belangrijke kwaliteit voor de begeleiders is dat de kunstenaar zich leert verhouden tot de omgeving waar die de residenties in volgt. Dit, omdat iedere omgeving anders is en iets anders van de kunstenaar vraagt. Iedere locatie heeft eigen unieke eigenschappen die de residentie zullen veranderen, en de kunstenaar moet hier rekening mee houden. Cocky Eek beaamde dit: “De residentie moet vanuit de plek zijn opgezet: dat is de body en heeft een hele geschiedenis.”

Eva Koopmans is een van de residenten bij StrandLAB en heeft zojuist een onderzoeksperiode bij Oerol afgerond. Eva is relationeel kunstenaar met een achtergrond in scenografie, komt vanuit de theatervormgeving en houdt zich in haar kunst bezig met het in scène zetten van een ervaring als kunstvorm op zichzelf. ‘Mijn kunst is nauw met de maatschappij verbonden; ik was er klaar mee dat mijn kunst alleen te zien was voor mensen die de tijd en het geld hadden om een kaartje te kopen en te komen kijken binnen de ‘black box’ van het theater. Binnen zo’n beschermde ruimte zit je vooral met publiek dat ja-knikkend tegenover je zit. Het doel van mijn werk is juist de dialoog aangaan zodat er beweging kan ontstaan.’

Voor Eva betekent de residentie dat zij zich helemaal kan onderdompelen in haar onderzoek. ‘Ik duik voor een korte periode helemaal in een thema en daarbij ook het verblijf zelf – ik geef mezelf helemaal over aan de nieuwe plek en het proces. Mijn mail gaat op niet beschikbaar, de buitenwereld kan even uit; zo geef ik mijzelf de vrijheid om me op mijn kunst te focussen.’ Die isolatie is voor Eva belangrijk in het proces. ‘Mijn kunst vraagt om verbinding naar de buitenwereld, maar tijdens het ontwikkelen is het het belangrijkste dat ik even helemaal met mezelf kan zijn en onderzoek kan doen.’

(Financiële) vrijheid

Eva heeft al meerdere residenties doorlopen en heeft voor zichzelf een duidelijk beeld wat voor haar daarin van belang is: ‘Ik moet ervoor betaald worden, dat is prioriteit nummer één. Dat het niet zo is dat ik gevraagd word om ergens 4 weken te komen werken en dat het verblijf de betaling is. Ik moet de financiële ruimte hebben om mijn tijd eraan te geven en me volledig in de residentie te storten.’

Juist deze (financiële) vrijheid stond ook centraal tijdens de dialoogsessie op 12 mei. Begeleiders zien de residenties als een plek waar de kunstenaar nog om hulp kan vragen wanneer de onzekerheid toeslaat. Bas van Rijnsoever, mede-oprichter en kernlid van stichting Nieuwe Helden in Amsterdam lichtte dit punt toe: ‘Onze rol is het opheffen van de eenzaamheid die in het proces van kunst maken zit. Zeker als beginnend maker is dat proces heel kwetsbaar en eenzaam. Wij zijn er om residenten te leren aan te voelen wanneer ze hulp nodig hebben en hoe ze die hulpvraag stellen.’ Juist in residenties moet het mogelijk zijn om vrijuit met iemand te kunnen sparren, omdat de begeleider onbaatzuchtig mee kan helpen en niet op eigen winst uit is – iets wat in de creatieve industrie vaak wel het geval is. Het is een vorm van zelfredzaamheid die je kunstenaars hiermee aanleert. Voor beginnende, maar zeker ook voor wat verder gevestigde kunstenaars zijn het plekken om te mogen zijn en te mogen ontwikkelen, zonder daar ruimte voor te hoeven bevechten. Het zorgt voor bijzonder werk en bijzondere samenwerkingen tussen verschillende organisaties die nieuwe perspectieven mogelijk maken.

Simone is erg blij dat juist dit punt bij alle begeleiders leek te spelen. ‘Er is een beweging te zien bij nieuwe makers die niet meer enkel in de ‘black box’ willen werken – ze willen juist heel graag midden in de wereld staan. Zij kijken naar het speelterrein waarmee zij werken en de thema’s die daar spelen en passen dit toe in hun werk. Bovendien beginnen zij steeds mondiger over budget te worden – en terecht. Er is weinig geld beschikbaar om maatwerk te kunnen leveren. Het is belangrijk dat wij ons als begeleiders blijven inzetten om kunstenaars te kunnen geven wat zij nodig hebben, om juist die vrijheid te bieden.’

Fréderique beaamt dat belang van vrijheid, maar plaatst er een kanttekening bij: ‘Vrijheid ontstaat door begrenzing. Door kaders te geven kan je je veilig voelen om te handelen. Daarom is het als organisatie belangrijk om scherp te hebben wat je normen en waarden zijn zodat je dit helder aan de kunstenaar kan overdragen en het voor hen duidelijk is waar ze zich aansluiten.’

StrandLAB en Over het IJ vinden het belangrijk om de dialoog voort te zetten en willen in het najaar nogmaals met begeleiders om de tafel. Ben jij een residentiebegeleider en ben je benieuwd naar deze ontwikkeling? Mail dan naar info@strandlab-almere.nl.