Een ode aan de kunst van het lichaam – in gesprek met Nieke Koek

Ik ben heel erg gewend om altijd alles zelf te doen en te ondervangen in mijn werk. Ik had ongeveer vier maanden de tijd om de tentoonstelling voor te bereiden en in die periode werd ik zelf steeds ziek, dus dat was heel raar voor mij. Maar doordat de zorg voor mijn werken zo goed was en alles in het museum zo ongelofelijk goed liep, kon ik me volledig richten op het afkrijgen van die werken en hoefde ik me geen zorgen te maken omdat zij zo professioneel zijn. Ik voelde me echt gedragen. Ralph nodigde mij uit voor deze tentoonstelling omdat ik, als interdisciplinair maker, buiten de logische kaders werk en de samenwerking met de zorg opzoek. Dat paste bij het programma, de Fundatie Future Factory, waarin multidisciplinaire makers op zoek gaan naar de hartslag van de tijd.

Ik heb hem altijd gezien als iemand die dingen voor elkaar krijgt, en ik geloof ook dat dat zijn weerslag kan hebben. Maar wat er precies in het museum speelde weet ik gewoon echt niet, ik was er zo sporadisch en had, en heb, echt niet genoeg informatie om hierover te kunnen oordelen. Ik had veel meer het idee: nu moet de tentoonstelling echt heel erg goed en mooi worden, zodat ik alle ruis met schoonheid omver kan blazen. Stel dat mijn werk heel erg zou gaan over onderdrukking en macht dan was ik er misschien anders mee omgegaan. Maar er zijn te veel kanten aan dit verhaal om er een keiharde mening over te hebben.

Ik maak het niet om het publiek te foppen, maar ik wil ze wel beroeren door te spelen met de elementen. Uiteindelijk wil ik invloed hebben op de individuele belevingswereld van de kijker. Ik wil geen kunst maken ter afleiding of decoratie. Het gaat om een tactiele beleving van de kunst, door het lichaam en de sensaties van het publiek te activeren. Ik doe dat door het inlevingsvermogen van de mens aan te spreken en te zoeken naar menselijke expressie in levenloos materiaal.

Als je te veel binnen je eigen kader blijft dan moet je andere mensen uitnodigen in dat kader, zodat je kennis en ervaring fluïde blijft. Je moet de elasticiteit van je systeem blijven gebruiken. Als je te veel blijft denken dat je het al wel weet hou je op te leren en andere ervaringen te begrijpen. Pijn, ziekte, een mogelijke dood zijn dingen die raken aan existentiële angsten, dus praten we er liever niet over. 

In mijn werk probeer ik om samen met patiënten vorm te geven aan de sensaties van hun lichaam, het gaat daarbij niet om genezing maar om bestaansrecht geven en het serieus nemen van de veelvormigheid van pijn en ervaringen. Dat geeft ruimte waarin alles mag bestaan. Als ze daarna een gesprek hebben met de arts dan is daar een heel ander soort gesprek mogelijk omdat ze hun lichaam anders begrijpen. Zorgprofessionals komen wel eens verbaasd naar mij toe, alsof het een soort magie is. Maar het is eigenlijk heel simpel, er ontstaat een enorm diepe en grote kennis in mensen tijdens het ondergaan van pijn en ziekte. Veel mensen voelen zich vaak niet gezien en gehoord in het ziekenhuis, terwijl dat toch de ultieme plek zou moeten zijn voor hulp en zorg in al haar facetten. Daarom is de beleving van het lichaam zo belangrijk en niet alleen de analyse van het probleem en de ziekte. 

De laag die ik met mijn werk wil bereiken zit ook erboven: de managers, het geld, het beleid. Ik probeer beetje bij beetje de stoelpoten af te zagen. Want ik geloof er heel erg in dat als je zacht en vriendelijk bent je ook dingen kan bereiken. Ik geloof in aaien. We kunnen met onze vingertoppen voelen of we een of twee bladzijdes omslaan van een boek, die tactiele kennis moet veel vaker als kracht gezien worden. Want daarmee kun je ook het gevoel van onmacht erkennen en weten dat optimalisatie niet de sleutel is tot verandering. Veel beleid binnen de gezondheidszorg komt nog steeds voort uit de angst om te sterven, terwijl het zo’n logisch onderdeel is van het leven, dat staat het geven van de best mogelijke zorg soms in de weg.

Het onderzoeksproject heet In search of stories en patiënten krijgen verhalen te lezen met abrupte breuken in de verhaallijn, en aan de hand van die verhalen gaan we samen op zoek naar een fysieke vorm voor de grootsheid die de plotselinge interruptie van hun eigen levensverhaal behelst. Het is een heel fysieke ervaring, zo gaan we samen op zoek naar het juiste gewicht voor het gevoel en de emotie die in hun lichaam zit, om dat tot een voorwerp te maken. Wat er gebeurt is dat ze in staat zijn om ruimte te maken in het lichaam, omdat er een bepaalde tastbaarheid gegeven werd aan de pijn. Door de abstractie van sensaties en angst om te zetten in materiaal zorg je voor bevrijding en daarmee bestaansrecht voor moeilijke dingen.
Een confrontatie met je sterfelijkheid zorgt ook voor een ruimte waar het niet meer altijd gaat over de functionele kanten van je bestaan, maar waar je wordt overdonderd door de abstractie van allerlei belevingen. Het niet functionele is wat mij betreft de essentie van onze levendigheid. Dat is waar de creativiteit wordt geactiveerd en we een hele open ruimte kunnen ervaren. Als we niet meer obsessief bezig zijn met doelen halen. Het zou goed zijn om daar vaker bij stil te staan.

Ik heb dat altijd gehad eigenlijk. Ik heb een enorme fascinatie voor de dood en ben ook niet bang om zelf dood te gaan. Als driejarige speelde ik al dat ik dood was en zei ik terug te willen naar het niets en naar de rust, naar het water. Ik maakte ook tekeningen van dat niets. Op 13-jarige leeftijd mocht ik meedoen met het theaterstuk van mijn vader en zag ik de transformatie van de acteurs om binnen de kortste keren in iets totaal anders te veranderen, dat triggerde mijn fascinatie ontzettend. Je kunt eindeloos spelen met dat lichaam, je kan het aanpassen en in gefragmenteerde delen bekijken. Je kunt ervoor zorgen dat iets makkelijker kan gaan, en je kunt het in een geheel zien. 

Het gaat voor mij niet per se over kunst, dat is de door mij gekozen toolkit, die het beste bij mij past. Maar wat ik denk dat het belangrijkste is, is de geleefde- en doorleefde ervaring. Ik heb het werk Patient (2022) gemaakt samen met mijn oom die half verlamd is. Daarin maakt hij met zijn verlamde en met zijn gezonde hand een omtrek van zijn handen. Dat is te zien in de tentoonstelling en ik had een waanzinnig moment op de opening. Het woord patiënt heeft door de jaren heen zo’n negatieve connotatie gekregen, terwijl het eigenlijk een hele mooie betekenis heeft en gaat om de omgang met vertragingen, lijden en uithouden. Er kwamen twee bevriende en gepensioneerde zorgprofessionals naar me toe en ze leerden nu pas over de betekenis van het woord, en dat raakte ze ontzettend. Dat is dan dus veel te laat, want dat gaat allemaal over beleving. 

Met de afdeling revalidatie in het AMC had ik afgesproken dat ik daar een tijdje mocht werken en onderzoek doen. Ik sprak iedereen aan over hoe ze hun lichaam beleven in het revalidatieproces: hoe te leven met amputatie, met een brace, met andere sensaties van het been. Ik wilde ook dat hun gevoel voor professionals invoelbaar zou zijn. Naar aanleiding van al die verhalen ben ik een been gaan maken, gebaseerd op de automaton, een niet-elektrische machine die de bewegingen van een mens nadoet. Dat resulteerde uiteindelijk in het werk Nota Bene (2020) dat een enorm groot en opgeblazen houten been in plakken is. Het lijkt net alsof er iets in beweging zou moeten gaan, maar dat kan helemaal niet. Bezoekers zijn daar soms echt door geïrriteerd omdat het been zich anders gedraagt dan ze verwachtten.

Precies, in die frustratie ligt ook het verlies. Ik wilde het werk per se uit een enkele boomstronk hebben, dus ik vond in Zeeland een houtbewerker die dat nog wel kon doen. Vervolgens stond ik in Amsterdam in mijn studio dat 60 kilo wegende been in plakken te zagen met een handzaag, dat was wel echt even een moment… Dat was echt even zwaar, het voelde alsof ik zelf een soort amputatie aan het doen was. Opeens stond ik stil bij de heftigheid van het werk van die chirurgen en de impact op de patiënt. Het werd onderdeel van mijn eigen beleving.