Alle manieren waarop het landschap heeft geleden – met Hizir Cengiz naar Foam

We komen voor kunstenaar Ece Gökalp (1988) wier werk te zien is op de bovenste verdieping van het pand. In Foam 3h worden recent afgestudeerde kunstenaars en fotografen uitgenodigd om hun eerste museale tentoonstelling te presenteren. Wanneer we de ruimte binnenlopen, valt me op dat de tentoonstelling klein is. Langs drie muren hangen negen fotografische werken, aan de muur aan de straatzijde hangt tussen twee ramen een lang vel papier waarop blauwe afdrukken staan die doen denken aan water.

De eerste foto die we bekijken, een wateroppervlakte met een groene oever waarboven mist hangt, zet de toon. De beelden zijn mysterieus; ingekerfde tekens in steen, een verlaten berggebied en een grasland waarop een schim van een hond te zien lijkt. We lopen in stilte langs de werken. Lange tijd staan we voor een werk dat opvalt tussen de landschapsfoto’s en verbreken het zwijgen. ‘Dit lijkt zowel gefotografeerd als geïllustreerd’, zeg ik, terwijl ik naar het gezicht van een standbeeld kijk.
We weten dat we naar de godin Anahit kijken doordat we op voorhand de tentoonstellingstekst hebben gelezen. Het beeld refereert naar één van de twee belangrijke gebeurtenissen die plaatsvonden in de provincie Gümüşhane, in het noordoosten van Turkije. Zo werd de 19^e eeuwse bronzen buste, die door Armeniërs wordt gezien als de Armeense godin Anahit en door anderen als een symbool van de Griekse godin Aphrodite, aangekocht door het British museum. De tweede gebeurtenis betreft een mythisch gletsjermeer dat werd drooggelegd door twee schatjagers in de hoop antiek goud te vinden.

We gaan op zoek naar tekenen van de gebeurtenissen in het werk. De buste van de godin is duidelijk, al twijfelen we of we ook het resterende lichaam van het beeld in een landschap op de foto zien. Wanneer we voor een berggebied staan, denken we droogliggende rivierbeddingen te ontwaren. Hizir zegt dat de schoonheid van de beelden in contrast staat met de verhalen die erachter schuilgaan. ‘Wanneer je de beelden zou zien zonder de tentoonstellingstekst te lezen zou je niet denken aan de ingrijpende gebeurtenissen die daar hebben plaatsgevonden’.

In dunne lijnen zijn op de muren handgeschreven zinnen te lezen die fungeren als bijschrift. De zinnen geven blijk van een landschap dat heeft geleden. Zo staat er bij het beeld met de groene oever While the lake is gone now en bij het beeld van de buste Anahit is frozen in the wrong past.
Hizir zegt dat de kunstenaar de schoonheid van de natuur laat zien en de teksten sturing geven. Dat wat het kwaad heeft aangericht, de mens, wordt niet getoond, enkel de overblijfselen van het handelen. Gökalp geeft met de zinnen subtiele aanwijzingen die onthullen dat het niet zomaar een landschap betreft.

Ik vraag me af of het gebied, naast de mensen, verdriet heeft ervaren toen het standbeeld werd weggehaald. En welke levens er met het leegpompen van het meer zijn verdwenen. Er is veel over het onderwerp te zeggen: wat gebeurt er met een omgeving als je er belangrijke elementen uit weghaalt? Daarnaast zijn het vaak de lokale gemeenschappen die direct worden geraakt wanneer de menselijke hand, veelal geïnitieerd door bedrijven en overheden, in een omgeving roert. Wat verandert in het landschap is voelbaar in de cultuur. Zoals het weghalen van de godin Anahit, die voor de inwoners een spirituele betekenis heeft terwijl het British Museum er vooral financiële waarde in zag.

‘Hoe erg is het wanneer een landschap verandert en is verandering altijd verkeerd? vraagt Hizir. Ik zeg dat verandering onontkoombaar is. Zelfs als er geen mensen in een gebied wonen verandert het. Daarnaast is het hypocriet om een oordeel te vellen over andere landen die bijvoorbeeld bossen kappen, wanneer wij dit in Nederland zelf ook op grote schaal hebben gedaan voor het creëren van steden en landbouw. Uiteindelijk zullen we als mens altijd aanpassingen maken in het landschap, al is het belangrijk in de gaten te houden met welke intentie dit wordt gedaan en op welke schaal dit gebeurt.

We vragen ons af of ons gesprek over veranderende landschappen op gang zou zijn gekomen als we alleen de foto’s hadden bekeken. We denken dat we het dan vooral over de schoonheid van de landschappen zouden hebben gehad en niet over het verborgen leed dat te ontwaren is door de bijbehorende tekst te lezen. We willen meer weten over de schatjagers, wie ze waren en hoe ze bij dit meer zijn uitgekomen, over Anahit en wanneer ze van haar omgeving is losgemaakt. We willen het onderzoek en archiefmateriaal inzien waarover we in de tentoonstellingstekst lezen. We blijven achter met vragen.

Wanneer we Foam 3h uitlopen besluiten we het werk van Ara Güler te bekijken. We komen erachter dat beide tentoonstellingen onderdeel zijn van Kısmet: een initiatief dat is opgezet en ontwikkeld in nauwe samenwerking tussen Studio Polat en Foam en dat is geïnspireerd op de culturele, diplomatieke en economische banden tussen Turkije en Nederland, waarbij het werk van verschillende generaties beeldmakers wordt getoond.

De tentoonstelling A play of light and shadow bevat het omvangrijke oeuvre van Ara Güler (1928-2018). Hij is een van de meest geliefde fotografen van Turkije en staat bekend als het ‘Oog van Istanbul’. Dat is te zien in de eerste twee zalen die zijn gewijd aan zijn geboortestad. Wanneer we langs zijn iconische zwart-wit foto’s lopen, zeggen we beiden nooit in Istanbul te zijn geweest maar wel de wens hebben erheen te gaan.
Hizir is geboren in Çihanbeyli dat in het Zuid-Westen van Turkije ligt en is er meerdere keren naartoe teruggegaan. Wanneer ik vraag of het gebied weleens terugkomt in zijn teksten zegt hij dat hij er vrijwel nooit over schrijft, behalve die keer in zijn essay De wereld is een bak vol modder dat in De Groene Amsterdammer werd gepubliceerd en waar hij zowel zijn Nederlandse als zijn Turkse omgeving en achtergrond tegen het licht houdt.

‘Water speelt een grote rol in deze twee zalen’. We zien foto’s van arbeiders die werken aan vissersboten, havens en bruggen; Istanbul ligt aan de Zee van Marmara, de Zwarte Zee en de Bosporus die beide zeeën verbindt. Ons valt op dat Güler in tegenstelling tot Gökalp veel mensen fotografeert. Zijn liefde voor de stad en haar inwoners komt duidelijk naar voren. Hij fotografeert vooral de arbeidersklasse; zij die bouwen aan de stad.

De zwart-wit beelden zijn krachtig en zetten door de scherpe contrasten de emoties van de afgebeelde mensen extra aan. Hizir vraagt wat ik van een van portret vind waarop een man is afgebeeld die recht de camera inkijkt. Ik zeg dat ik het portret zeker kan waarderen, maar dat de foto die wat verderop hangt mij meer aanspreekt. Wanneer we voor de desbetreffende foto staan en vanaf een berg waarop langs de rechterzijde twee kinderen met een vlieger staan en een dal inkijken waar een stad ligt, zegt Hizir ‘Maar je ziet bijna geen mensen’. Ik knik instemmend en zeg dat ik aangetrokken word door landschapsfoto’s en foto’s waarop mensen een klein onderdeel uitmaken van de omgeving. Hizir heeft daarentegen juist een voorkeur voor foto’s waarop mensen zijn afgebeeld en dan vooral de mens in beweging in diens alledaagse setting.

‘Is dat niet Anahit’, vraagt Hizir terwijl we een nieuwe zaal inlopen en stuiten op een foto waarop de buste van een standbeeld te zien is. Het onderschrift leest Aphrodisias dat, zo weten we na het opzoeken, een oude Griekse Hellenistische stad was in West-Anatolië. De stad was vernoemd naar Aphrodite, de Griekse godin van de liefde. Aangezien Anahit door sommigen als symbool voor Aphrodite wordt gezien, komen we aardig bij elkaar in de buurt. Het werk in deze zaal is anders dan de vorige twee zalen die Istanbul toonden; Güler heeft het culturele erfgoed van Anatolië systematisch gedocumenteerd.
In februari van dit jaar troffen twee aardbevingen het zuidoosten van Turkije waardoor veel mensen om het leven kwamen en gebouwen instortten. De documentatie van Güler is daarom waardevol; we zien historische plaatsen die niet meer intact zijn. ‘Hoewel fotografie in eerste plaats kan worden gebruikt als kunstvorm kan het ook dienen als archiefmateriaal.’

Aan de andere kant van de zaal zien we een foto van een rotsformatie waarop een afdruk van een schip te zien is. Het onderschrift leest: De ark van Noach (1960). Güler beklom de Ararat berg meerdere malen op zoek naar de Bijbelse Ark van Noach. Na het zien van een luchtfoto gemaakt door Turkse militairen cartografen waarop een bootachtige vorm te zien was, lokaliseerde hij de locatie en ging hij erheen om foto’s te maken.
Ook Ece Gökalp maakte werk over de berg Ararat. A mountain as many is een research project over de berg, in het Turks Ağrı Dağı genoemd, en diens mythen en verhalen.

‘Om terug te komen op je vraag waarom ik vooral van landschapsfotografie houd, denk ik dat dat komt omdat naar mijn idee de mens te vaak tot hoofdpersoon wordt gemaakt. De mens wordt regelmatig in het middelpunt gezet waarbij de omgeving wordt gereduceerd tot achtergrond. Ik vind juist die omgeving interessanter’. Hizir zegt dat dat is wat Gökalp in haar fotografie doet: ze toont het landschap zonder de mensen. ‘Ze wil de mens niet fotograferen, maar wel de consequenties van het menselijk handelen’.
Waar ik uitga van het landschap dat mensen vormt, gaat Hizir uit van de mensen die het landschap vormen. ‘Wat mensen doen heeft invloed op het landschap, maar het landschap kan ook beperkingen opwerpen voor de mens’, zegt Hizir. Hij vindt het fotograferen van mensen gedurfder dan landschapsfotografie; die zijn beweeglijker en tonen emoties. Ik zeg dat ik begrijp wat hij bedoelt, maar dat landschapsfotografie ook beweeglijk kan zijn, al is het subtieler.
We staan voor een foto van een straat waar paarden lopen en winkeliers kleden verkopen. Wanneer Hizir vraagt waarom dit beeld hem aanspreekt pakt hij zijn telefoon en laat hij een zwart wit foto zien van een winkelstraat met paarden die hijzelf heeft gemaakt. Het beeld lijkt identiek aan het beeld van Güler, maar maakte hij op een markt in Nederland.