De ultieme vorm van vrijheid — over korte koppies in de kunsten
Performancekunstenaar Tehching Hsieh sloeg gedurende een jaar, van 11 april 1980 tot 11 april 1981, elk uur op een fabriekklok waarbij hij 133 keer uit 8760 mogelijke slagen miste. Tijdens ‘One Year Performance 1980–1981 (Time Clock Piece)’ maakte hij bij elke slag, ieder uur, een foto van zichzelf. Voordat hij aan dit project begon, schoor hij zijn hoofd kaal zodat zijn zichtbaar groeiende haar het verstrijken van de tijd weerspiegelde. Later brachten Hsieh en Linda Montano in ‘One Year Performance 1983-1984 (Rope Piece)’ een jaar door terwijl ze aan elkaar vastgebonden waren met een touw van 2,4 meter lang. Aan het begin van de performance schoren ze hun haar, tijdens de performance bleven ze in dezelfde kamer en mochten ze elkaar pas aan het einde van de periode van dat jaar aanraken.
Kunstenaar Irina Danilova knipt in het werk ‘Meaning of life (Quadrennial Shaving)’ vanuit een symbolisch oogpunt haar haar om de vier jaar. De tot op heden zeven vlechten die zijn afgeknipt tijdens performances, vormen een serie over de betekenis van verlies. Ze vergelijkt de haargroei met een tijdlijn. Elke dikke vlecht, het eerste deel van haar dat wordt geknipt, wordt opgeslagen in een plastic buis, toegevoegd aan haar collectie en weergegeven bij toekomstige performances. In 2016 nodigde kunstenaar Diana Chire een groep vrienden uit in haar studio. Ze wilde dat ze meekeken hoe haar hoofd werd geschoren. De ervaring was bevrijdend voor Chire, wiens werk is gericht op het lichaam als medium. Ze borduurde zinnen uit haar dagboek met het afgeschoren haar op een kussensloop.
Bovengenoemde makers zetten het afknippen van haar in voor hun werk, gebruiken de handeling van scheren in hun performances en maken daarmee een gebaar. Maar welk statement draagt gemillimeterd haar in zich? Waarom is het zo’n krachtige handeling en hoe kan het dat ik steeds meer gladde hoofdhuiden opmerk bij vrouwelijke medekunstenaars?
Welk statement draagt gemillimeterd haar in zich?
Al twee jaar ben ik aan het wikken en wegen of ik mijn haren eraf zal scheren tot er 3,5 millimeter over blijft. Om meerdere redenen heb ik het nog steeds niet gedaan: de kou, de vorm van mijn schedel die geaccentueerd wordt, de angst om te worden aangezien voor een jongen. Het is gedurfd wanneer een vrouw haar manen, waarin een gedeelte van haar identiteit besloten ligt, laat verwijderen. Waar het soms een nieuwe (praktische) levensfase inleidt, kan het ook een meer politiek geladen keuze betreffen, zoals binnen het gender-vraagstuk aangekaart wordt. De clichés rond korte kapsels vliegen gekortwiekte dames om de oren: vrijgevochten, makkelijk, eigentijds androgyn of juist genderneutraal.
Bevrijdende fase
In je tienerjaren wordt kort haar beschouwd als stoer, gedurfd, rebels en cool. Eenmaal de zestig voorbij, keert de perceptie en worden vooral langharige dames als cool en rebels beschouwd. De leeftijden daartussen zijn een grote grijze zone van experimenteren in vorm en kleur.
Je haren laten knippen is een soort van overgangsritueel, beaamt professor Liesbeth Woertman, hoogleraar in de psychologie en auteur van het boek Psychologie van het uiterlijk. Het is niet uitzonderlijk dat een ander kapsel een nieuw hoofdstuk, een ingrijpende gebeurtenis of een belangrijke stap inluidt. “Veel van mijn studentes hebben lang haar. Als ik hen enkele jaren later tegenkom, hebben ze die meestal ingeruild voor een kortere snit. Kortom: het blijkt voor velen een overgangsritueel, van jeugd naar volwassenheid.” Je haar afscheren kan je een stuk beter over jezelf laten voelen – wat de reden erachter ook is. Een hoofd zonder haar als de ultieme vorm van vrijheid.
Je haren laten knippen is een soort van overgangsritueel.
Dit overgangsritueel is zichtbaar in het eerder genoemde werk van kunstenaar Irina Danilova, waarbij het afscheren van haar kapsel een gebaar van verlies symboliseert. Haar herhaling ondermijnt de tijd, waarbij steeds opnieuw dezelfde actie wordt uitgevoerd, de kunstenaar negeert de jaren tussen elke actie. In Meaning of life zet Danilova de tradities van het Russische conceptualisme voort (een romantische, dromerige en psychologische variant op de internationale conceptuele kunst van de jaren zestig en zeventig) waarin haar persoonlijke ervaring los staat van eisende ideologieën. Het verlies dat wordt gesymboliseerd, gaat om het verlies van een levensfase waarbij de afgeknipte vlechten worden bewaard als archief van de verstreken tijd.
Politiek punt
Emma González, een van de overlevenden van de schietpartij in februari 2018 op Marjory Stoneman Douglas High School in Florida, hield in maart 2018 een indrukwekkende speech tegen wapengeweld. Niet alleen de zes minuten durende stilte die ze liet vallen om haar woorden kracht bij te zetten, maar ook haar onoverwinnelijke verschijning maakten indruk: haar legergroene jack, gescheurde broek en gemillimeterd haar omhulden het lichaam waaruit tranen stroomden. De twintigjarige is uitgegroeid tot een Amerikaanse activiste en pleitbezorger voor wapenbeheersing. Hoewel de scholiere haar haar al maanden voor de schietpartij had afgeschoren, kreeg haar gemillimeterde coupe hier een nieuwe politiek-activistische lading.
De 78-jarige excentrieke ontwerpster, Vivienne Westwood, voert al jaren actie tegen de klimaatverandering en schoor om die reden zes jaar geleden haar hoofd kaal. Ze zette haar blote bol in als politiek statement. Westwood wilde de mensheid wakker schudden om in actie te komen tegen de opwarming van de aarde.
Een vrouw met een vrijwel kaalgeschoren hoofd, maakt een punt ook als ze helemaal geen punt wil maken. Een geschoren hoofd, door de lading rondom de culturele betekenissen van het vrouwelijk haar, komt over als een al dan niet bedoelde stellingname waarbij de omgeving de betekenissen van de buzz cut, niet helemaal begrijpt. De actie van het scheren zelf is fysiek en intiem: het scheerapparaat komt heel dichtbij de huid en bij de hersenen waar activistische gedachten en politieke houdingen worden gevormd.
De actie van het scheren zelf is fysiek en intiem: het scheerapparaat komt heel dichtbij de huid en bij de hersenen waar activistische gedachten en politieke houdingen worden gevormd.
Genderneutraal haar?
Naast de bevrijding die het afscheren van het haar tot gevolg kan hebben, is het ook een manier om de vrouwelijkheid een nieuwe invulling te geven. Niet alleen is het zeer kort scheren van het haar een kwetsbare uiting, maar het is tegelijkertijd een daad van het opeisen van de eigenheid. Er hangt namelijk, vanuit historisch en religieus oogpunt, een maatschappelijke druk op het hebben van lang, golvend en gestileerd haar. Zo kan een gemillimeterd kapsel als daad van verzet tegen de verwachtingen van schoonheid worden ingezet. Kunstenaar Ria Pacquée creëert met haar gemillimeterde haar een neutraal uiterlijk waarmee ze het concept identiteit onderzoekt en kunstenaar Emma Levie beweegt zich door haar korte coupe af van het standaardbeeld van een vrouw zodat ze meer als mens bekeken wordt.
Vrouwelijke kunstenaars laten door hun hoofd kaal te scheren zien dat ze onafhankelijk zijn. Het haar tot een neutrale lengte verkorten is een activistisch en feministisch te noemen statement. De duizenden haren die uit de kruin groeien, moesten eens weten wat ze teweeg brengen door er al dan niet te zijn.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl