Een griffioen op tafel – Lotte van Lieshout in La Lue

La Lue is een kleine, biologische boerderij met een aantal gîtes van kunstenaar Irma Witte en Henk van der Krabben waar Lotte van Lieshout een klein atelier betrekt in de stilte van het heuvelachtig landschap rond het plaatsje Agonges. Ze wordt er omringd door dertig schapen, twee varkens, het paard Noblesse en de honden Matra en Giulietta, kruisingen tussen Schotse Collies en Australische Borders.
De eerste dagen, als het weer aangenaam is, werkt Lotte van Lieshout in een buitenatelier onder een overkapping uitkijkend over het dal van de Ours met weiland vol boterbloemen en madeliefjes waar het paard Noblesse graast. Als het na een paar dagen wat kouder wordt, biedt Henk van der Krabben haar aan te gaan werken in het zogenaamde ‘wijnhuisje’, driehonderd meter verder op de heuvelkam met zicht op Agonges. Het huisje is door hem zelf met zijn zoon Jean gebouwd naar voorbeeld van gebouwtjes die in de omgeving op wijngaarden staan, te klein voor een huis en te groot voor een schuur. Het is twintig vierkante meter groot. Het wordt liefkozend ‘Amy’ (Winehouse) genoemd en hier vindt Lotte van Lieshout de ideale werkplek voor haar verblijf op La Lue.

Dieren, of ze nu mythisch zijn of alledaags, hebben in de schilderijen van Lotte van Lieshout vaak een eigenzinnige aanwezigheid. De manier waarop ze als karakters en persoonlijkheden zich tot de andere elementen in het schilderij verhouden is veelbetekenend. Lotte van Lieshout: ‘De betekenis van mijn schilderijen ontleen ik onder andere aan beelden die ik tijdens museumbezoek zie. Wanneer ze gevoelsmatig interessant lijken krijgen ze een plaats in mijn werk en hun aanwezigheid is vooral gevoelsmatig te duiden.’
Dat geldt voor de inhoudelijke samenhang in haar schilderijen op meerdere niveaus. De vanzelfsprekendheid van de verhouding tussen de geschilderde elementen is voor Lotte van Lieshout een volkomen natuurlijke, of bovennatuurlijke zou je eigenlijk moeten zeggen, maar voor de kijker als buitenstaander is die minder vanzelfsprekend, hoe evident het voor haarzelf ook is: ‘Ik kan alles verklaren wat ik schilder.’
In het schilderen praat ze met de dieren en de dingen en ze zeggen in de geschilderde gedaante iets terug en zo spreken ze ook tot ons. In die zin is het wonderlijk te observeren hoe zij zich in het ‘echte’ of ‘gewone’ leven verhoudt tot haar omgeving, van het zetten van koffie en het smeren van brood tot de manier waarop ze contact maakt met mensen, dieren, dingen en planten die haar omringen. Het gaat gepaard met een wonderlijke vanzelfsprekendheid die eenmaal omgezet in haar schilderijen een onverklaarbare aantrekkingskracht krijgt. Voor een deel kun je die wel toeschrijven aan vaardigheid, techniek, materiaalbeheersing, kleurgevoel en andere kunstzinnige eigenschappen, maar de kern ervan wordt uitgemaakt door haar onbevangen persoonlijkheid die zich openstelt voor ervaringen die zich niet objectief laten bewijzen en die zich onontkoombaar voordoen als je er niet op bent berekend, als je er niet bedacht op bent. Ik geloof dat die bevindingen de wezenlijke kwaliteit van haar werk bevatten die de aard van haar schilderijen bepalen waardoor ze als waarachtig worden gewaardeerd.

Om te beginnen weet ze niet hoe ze hier haar plek kan vinden, totdat ze beseft dat zij aan de situatie ondergeschikt is. Dat is geen blijvende realisatie waar ze vervolgens niet meer over hoeft na te denken. Het blijft een terugkerende, onzekere factor die ze steeds te boven moet komen. Er zijn wel gegevens die helpen die onzekerheden achter zich te laten, zoals de aanwezigheid van het paard Noblesse. Lotte zoekt het dier op om te ondergaan wat zij van elkaar kunnen verwachten. Ze doen dat omzichtig, zodat er een voorzichtig onderling vertrouwen groeit. Na die eerste nog onwennige ontmoeting maakt Noblesse de tweede keer al een diep grommend geluidje als teken van herkenning, maar legt de oren nog in de nek om te laten merken dat de toenadering nog niet zonder meer wordt geaccepteerd. In de loop van de werkperiode neemt dat onderlinge vertrouwen alleen maar toe. Lotte van Lieshout gaat een aantal malen uit rijden met Noblesse.
De verwachtingen over en weer zijn eerst nog niet gelijkwaardig. Om te laten zien wie je bent, is meer nodig. Lotte is achter hond Matra aangelopen naar de woonwagen – de roulotte – bij de Ours en maakt daar een tekening in waterverf van het roestbruine hek, dat daar als een poort toegang biedt tot het terrein dat niet is afgebakend. Dat maakt de functie van het hek loos, en die eigenschap maakt van de aquarel meteen een betekenisvol beeld. Je hebt geen poort nodig om de toegankelijkheid van een gebied te bevestigen. Je kunt het op eigen voorwaarden betreden.

Je kunt niet alles schilderen. Daarvan is Lotte van Lieshout altijd doordrongen. Ze kan wel denken dat een onderwerp haar past, maar dat blijkt pas werkelijk als zij zich ermee verstaat. Ze is geïnteresseerd in de kikkervijver die verscholen in het dal ligt. Ze gaat er met haar aquarelverf en papier naartoe om na te gaan wat die situatie haar brengt. Als ze een eerste aanzet heeft geschilderd, ziet ze dat het landschapje de vorm van een doodshoofd heeft aangenomen, een uitwerking die haar niets zegt en die voor haar bewijst dat de kwakende kikkers die haar hebben verleid om daar te gaan zitten er in het geschilderde niet toe doen, niet aanwezig zijn. Dit kan ze achterwege laten. ‘Het doodshoofd is de enige betekenis die me terugbrengt naar de hersenbloeding die ik indertijd heb gehad, een daar wil ik nu in mijn werk niet meer naar verwijzen. Het is voor mij nu niet interessant dit verder uit te werken. Het staat ook niet in relatie tot de kikkerpoel.’

De honden van La Lue – Matra en Giulietta komen regelmatig op bezoek of lopen mee naar het atelier. Om gestreeld te worden gaan ze op hun rug liggen met de poten uit elkaar en tonen hun weerloze onderbuik. Het is een vorm van vertrouwelijke overgave die rekent op goede bedoelingen. Lotte vindt in de verstandhouding die de dieren met haar aangaan aanleiding om die in haar schilderijen te verbeelden. Ze wil dat niet te letterlijk doen en zoekt naar een compositie en kleurstelling die recht doet aan de manier waarop ze de wisselwerking ondergaat. Ze schildert figuratief en herkenbaar, maar heeft geen handschrift dat een precies realisme nastreeft. Haar verbeelding is direct, vlot en vanzelfsprekend en is als het ware een geschilderd verhaal dat van generatie op generatie aan elkaar wordt doorgegeven, niet zozeer als uitbeelding van een orale verteltraditie, hoewel ze wel volksverhalen als leidraad heeft gebruikt, maar als een gedeelde uiting van een, wezenlijk en natuurlijk begrip van het leven. Voor de aard van haar schilderijen bestaat daardoor wel een verstandelijke verklaring: ‘Het is vooral een gevoelsmatig begrip van het alledaagse.’

In La Lue werkt Lotte van Lieshout noodgedwongen op klein formaat doeken die ze reizend per trein heeft meegenomen. Een van de eerste doekjes die ze hier opzet doet in formaat en afbeelding denken aan een werk in een getijdenboek. Er ligt een opengeslagen papiermapje op een grijzige ondergrond tegen een achtergrond van blauwe rechthoekjes.
Het mapje is een rood cahier waarin een dagboek – niet dat van haar – wordt bijgehouden; het jaartal 2022 is nog net te lezen. De kaft ervan staat een beetje open zodat je een stukje van het met blauwe pen beschreven papier kunt zien. Door de aard van het schilderijtje is het al een vertrouwelijk beeld dat een-op-een moet worden bekeken, wat door het onderwerp – een persoonlijk schrift dat nauwelijks iets prijsgeeft – nog wordt versterkt. Lotte heeft die kwetsbaarheid ervan gezien en geschilderd. Later zal ze die intentie nog versterken door meer licht in de kleur te brengen, waardoor de verf iets onbestemds uitstraalt.

De eerste dagen werkt ze ook aan twee landschapjes naar het uitzicht op het dal. Het zijn geen landschappen ‘naar de natuur’, maar wel ‘naar de waarneming’; natuurlijk geschilderde composities in ‘forty shades of green’. Het verschil is dat Lotte van Lieshout niet het werkelijke landschap vooropstelt, maar iets geloofwaardigs schildert. Het gaat om de geloofwaardigheid van de verf, eerder dan om de manier waarop het landschap is weergegeven. Weliswaar is de omgeving herkenbaar, maar ze laat op het schilderij gerust iets achterwege of voegt iets toe om het te laten slagen: ‘Ik neem het landschap als voorbeeld en beslis dan wat ik achterwege laat.’
Lotte heeft een schetsje gemaakt van een lezende man aan de keukentafel met op de achtergrond een blauwe tegeltjeskachel. De man heeft een groot hoofd en een klein lichaam. ‘Dat is beter dan een groot lichaam en een klein hoofd,’ is de constatering zonder daar bewijs voor aan te voeren.
Als ze de schets uitwerkt op een schilderij maakt ze het grote hoofd toch kleiner en ontstaat er een indringender weergave van het tafereel.
Naast de lezende man verschijnt een griffioen op tafel. Daarmee is het een onvervalst schilderij van Lotte van Lieshout geworden. Er zijn in haar werk vrijwel altijd elementen die bij wijze van spreken uit de lucht komen vallen of, zoals in dit geval, uit een wisselwerking met het ongewisse komen aangevlogen en een plaats verwerven in het geschilderde waardoor het een betekenis krijgt: ‘De griffioen heb ik in het museum gezien en verwijst naar de ruzies in het boek dat de man aan het lezen is.’
Daardoor zijn haar schilderijen belangwekkend, niet omdat die zich concreet uitspreken over enige vorm van wereldproblematiek, maar omdat ze laten zien dat er meer is tussen hemel en aarde dat je niet begrijpt dan wel. Nou ja, dat is misschien wel de essentiële wereldproblematiek.
Ze brengt de dingen bij elkaar. Juist het onbegrijpelijke heeft bij Lotte een concrete aanleiding en daardoor iets geruststellends. Hier is een verklaring voor en we hebben het te aanvaarden zoals het zich voordoet. Het fabeldier neemt een geschilderde gestalte aan. In een schilderij onttrek je je niet aan het onontkoombare.

Deze verhandeling over de aard van het werk is geen formulering die Lotte van Lieshout zelf zo verwoordt. Zij blijft aanmerkelijk dichter met beide benen op de grond, maar dat neemt niet weg dat haar schilderijen zich aan die aardse zwaartekracht onttrekken en meer een verstandhouding zoeken met hemellichamen waarvan het licht onze planeet nog moet bereiken. Haar schilderijen dragen de zindering in zich van iets wat nog niet is waargenomen en wat ze op basis van haar gevoel – maar misschien meer nog vanuit een innerlijke zekerheid –  in haar schilderijen verbeeldt. Als ze een lezende man schildert is de verstandhouding tussen de ogen en de opengeslagen bladzijden het onderwerp van het schilderij, om het begrijpelijker uit te drukken. Als ze een halfopen cahier op een tafel als onderwerp heeft, wordt het schilderij niet zozeer een stilleven, maar een levende verstilling. Als ze een lieflijk landschap gebruikt als uitgangspunt, dan ontstaat geen pastoraal tafereel, maar een lichte en ruimtelijke leegte waarin de natuur oplost. Ze schildert om iets wat niet kan worden geschilderd navoelbaar te maken.
Als uitgangspunt gebruikt ze voor haar schilderijen snel gemaakte foto’s als schets. Projecteren en naschilderen van foto’s doet ze niet. Zo heeft ze hier een foto van zichzelf laten maken van achteren gezien bij een tafel waarop drie ijzeren onderzetters liggen. Dat beeld zet ze om in een schilderij van een vrouw op haar rug gezien met ontbloot onderlijf bij die tafel. De meeste naakten in haar schilderijen zijn onmiskenbaar Lotte van Lieshout zelf, het model dat nergens een probleem van maakt. In haar beleving zijn de onderzetters een soort brandmerken en ze wekt de suggestie dat die op haarzelf kunnen worden aangebracht als een vorm van lichaamsversiering, hoe pijnlijk die ook zal zijn. De andere schilderijen waaraan ze werkt heeft ze vervolmaakt, maar helemaal tevreden is ze nog niet. Bij het openstaande schrift op tafel heeft ze in de achtergrond een wit kastje uit atelier Amy geschilderd en ze wil ze nog een pen toevoegen.

Misschien wel de grootste kwaliteit van haar werk is dat ze zo onbekommerd te werk gaat. Hoewel niets zeker is als het schilderij nog niet is gemaakt, is de vanzelfsprekendheid van wat ze schildert als ze er eenmaal aan is begonnen absoluut. Pas naderhand kan ze bepalen of dat ook werkelijk zo is. Het schilderij hoeft zich niet te bewijzen tijdens het maken, want dan ontstaat het gewoon onder haar handen. Het moet zich voor haar ogen handhaven als het is gemaakt en dat is niet altijd het geval. Dan is er een handeling die alleszeggend is: de verf van het doek afvegen, zodat er iets anders tot stand kan worden gebracht. Wat dat is, valt niet te zeggen. Ze kan het alleen laten zien.
Toch zijn de beste schilderijen juist die waar je helemaal niets bij denkt, maar waar je met stomheid geslagen tegenover staat. Ook dan kun je later, bij het opnieuw zien ervan, bedrogen uitkomen. Het is het beste de dingen maar één keer te zien. Schilderijen moeten je daarom het gevoel geven dat je ze altijd voor de eerste keer ziet, terwijl ze een herinnering oproepen aan een vorig leven.
Zo heeft ze een stilleven van een tafel gemaakt waarop een losse vinger ligt die ze in een stenen variant in het priorijmuseum in het nabijgelegen Souvigny heeft gezien, als overblijfsel van een groter beeld dat merendeels verloren is gegaan. De vinger krijgt een pendant in de houten riek die in het wijnhuisje staat en die ze als een navrant instrument voor een mogelijk luguber huiselijk tafereel in het schilderij een plaats heeft gegeven.

De kwaliteit van het werk van Lotte van Lieshout bestaat eruit dat ze altijd haar eigen situatie als uitgangspunt neemt in relatie tot de mensen en de dingen die haar omringen. Die geeft ze in haar werk een betekenis die daarbuiten niet zichtbaar is. Het is een bevestiging van haar plaats in de wereld. Vrijwel alle handelingen die ze verricht, of dat nu de afwas is of het snijden van een paprika, hebben als een vanzelfsprekend dagelijkse bezigheid nauwelijks meerwaarde, anders dan dat het een zorgvuldig uitgevoerde activiteit is waarvan de praktische noodzaak de waarde bepaalt. Op het moment dat dergelijke bezigheden in haar werk een rol krijgen toebedeeld worden ze metaforisch voor de zorgvuldigheid waarmee ze omgang vindt met het onverklaarbare geluk en ongeluk in haar kunstenaarschap. Er lukt minstens zoveel niet als wel, maar dat slaat haar niet terneer. Ze richt zich weer op, om te schilderen wat ze voor ogen heeft, al moet het in de verf nog gestalte krijgen.
Gewoner kan het niet en dat maakt het zo bijzonder. Je hoeft niets te verwachten en je krijgt alles.