Een gezond lichaam is een sociaal construct – hoe de Crip Theory ontoegankelijkheid (in de kunsten) aankaart
In het Nederlandse kunstlandschap bestaat nog vrijwel geen taal en theorie voor de complexe, veelzijdige ervaringen van mensen met een beperking. Mira Thompson schrijft over haar eigen ervaring en schetst manieren waarop de hedendaagse kunstwereld kan profiteren van de kennis en kunst die gehandicapte kunstenaars en theoretici hebben voortgebracht. ‘Op een dag realiseerde ik me dat we niet weten hoe we naar gehandicapte lichamen op een podium moeten kijken.’
Op een dag realiseerde ik me dat we niet weten hoe we naar gehandicapte lichamen op een podium moeten kijken. Ik had een uur lang een solo optreden gegeven en ervoer het voldane, maar vermoeide gevoel wat bij zo’n toestand past. Een vrouw met betraand gezicht kwam vastberaden op me aflopen, pakte m’n handen vast en stortte haar tranen over me uit. ‘Zo ontroerend dat jij in jouw toestand op een podium durft te staan. Je kan echt goed zingen voor iemand in een rolstoel’.
In haar prachtige essay ‘Everybody Stares’ (1) beschrijft de Vlaamse historica en schrijver Anaïs van Ertvelde (2) haar ervaring als bezoeker aan een voorstelling van danser met downsyndroom Oskar Stalpaert (3). Van Ertvelde beschrijft haar tegenstrijdige gevoelens als kijker én als ervaringsdeskundige: ’’Ik word verondersteld te kijken naar wat er op het podium gebeurt, maar ik blijf om me heen kijken. Naar links, naar rechts, naar achteren. Ik kijk naar het publiek, in plaats van naar het podium. Kijkend vanuit de schaduw. Mensen die zich niet geobserveerd voelen. Ik voel de behoefte om hen te observeren, om terug te kijken naar hen. En ik realiseer me dat niemand enig idee heeft hoe te kijken naar niet-normatieve lichamen op een podium [..] Ik heb zelf geen idee hoe naar deze lichamen te kijken.’’
Of, zoals van Ertvelde verderop in haar essay de reacties van het publiek kenschetst:
‘’[..] ze maken theater verrekijkers van hun handen, zodat ze geen glimp missen van wat er daar gebeurt. Een ontmoeting tussen twee registers die normaalgesproken veilig ver uit elkaar liggen: handicap en sensualiteit. Ze lachen. Het is geen kwaadwillende lach. Proberen ze hun ongemak te verdrijven met deze lach? […]’’.
Maar hoe kan gekeken naar en nagedacht worden over een onderwerp waarvoor in het Nederlandse kunstlandschap nog vrijwel geen taal bestaat?
Op welke manier zou de hedendaagse kunstwereld kunnen profiteren van de kennis en kunst die gehandicapte kunstenaars en theoretici hebben voortgebracht?
Om deze vragen meer bedding te geven, neem ik jullie mee naar de VS (4), waar het in academische en activistische kringen meer gangbaar is om over deze onderwerpen te filosoferen. In de VS zijn verscheidene prominente en zichtbare activisten die taal en theorie hebben gevonden om de complexe, veelzijdige ervaringen van mensen met een beperking te contextualiseren en te interpreteren.
Activisten als Brad Lomax (5) en Judy Heumann kregen meer bekendheid in de jaren zestig. Als reactie op de mensenrechten en anti-oorlog (6) bewegingen kon de tot dan toe bijna ongehoorde en ongeziene groep activisten voor het eerst hun mondigheid tonen aan een breder publiek. Met het inmiddels welbekende credo ‘Nothing About Us, Without Us’ organiseerden zij samen met een grote groep voor de ‘504 sit-ins’, een lange bezetting van federale gebouwen. Deze protesten hebben uiteindelijk geleid tot wetten die de rechten voor gehandicapte burgers beschermen.
In zijn boek Crip Theory (7), Cultural signs of Queerness and Disability maakt academicus Robert McRuer maakt de term ‘Crip Theory’ wereldkundig, waarin hij een parallel trekt tussen queerness en handicap. McRuer geeft in zijn boek aanknopingspunten om op een andere manier naar handicap te kijken. Het begrip queerness, zo stelt McRuer, bevraagt onze ideeën over normativiteit op een gelijksoortige manier als handicap dat kan doen. Afwijken van de lichamelijke, geestelijke en/of psychische norm zet een overeenkomstige beweging in gang als het afwijken van de seksuele norm.
Ook, zegt McRuer, zouden we niet per se moeten spreken van handicap, maar van compulsory abled-bodiedness (8). Een passende vertaling hiervoor is niet beschikbaar, maar drukt uit dat we gedwongen worden ons op een bepaalde manier te bewegen en te gedragen. Hoe we bewegen is zowel historisch als cultureel beïnvloed. Een ziek lichaam, een lichaam dat zich anders beweegt of gedraagt, honoreert de waarde die we hechten aan productie en reproductie niet op dezelfde manier als een gezond lichaam dat doet.
Sterk geïnspireerd door na-oorlogse filosofen als Foucault, is voor McRuer over de algehele lijn het kapitalistisch systeem bepalend voor de wijze waarop er naar lichamen en het zogenoemde ‘gebroken lichaam’ gekeken wordt. Een gezond lichaam, is, met andere woorden een sociaal construct. Of, zoals Foucault zou zeggen: ’je hebt het niet, je doet het’. Ofwel: je hebt geen handicap, maar je doet een handicap. Handicap als een manier van bewegen in de wereld, in plaats van een identiteit.
Het idee van ‘compulsory abled-bodiedness’ doet mij denken aan de claim die gehandicapte activisten vaak maken over ‘temporary able-bodiedness’. Ook voor deze term bestaat geen Nederlands equivalent, maar wijst erop dat een zogenoemd ‘gezond’ lichaam altijd tijdelijk is.
Als het ons gegeven is om oud te worden, vallen we immers allemaal ten prooi aan verval door leeftijd en ziekte. We kunnen allemaal en op elk moment gehandicapt worden. Een gezond lichaam is dus eerder een tijdelijk dan een vaststaand gegeven.
Terug naar de kunsten: hoe zou deze denkwijze toegepast kunnen worden op de hedendaagse kunstwereld?
Op 21 juni werd hiertoe een voorzet gegeven in de Balie, centrum voor debat, kunst en literatuur, geïnitieerd door multi-media kunstenaar Jan Hoek. Zijn werk varieert van foto’s en video’s tot kleding en keramiek. Hoek staat al jaren bekend om zijn werk waarin hij de betekenis en waarde van ‘outsider art’ centraal stelt. Hij betoogt hiermee dat ‘outsider art’ een gedateerde term is en laat zien dat er te weinig ruimte en aandacht is voor kunstenaars die historisch gezien buiten de norm vallen. Met deze filosofie in het achterhoofd, richtte Hoek No Limits Art Castle op, een galerie speciaal voor deze kunstenaars. Zoals er op hun website geschreven staat is: ‘’No Limits Art Castle de eerste kunstruimte in Nederland die staat voor een kunstwereld zonder grenzen. Geen grenzen tussen zogenaamde ‘outsider’-kunstenaars en de rest van de kunstwereld, niet tussen kunst en design, niet tussen dag- en nachtcultuur of fantasie en werkelijkheid. Hier kun je kunst bekijken en kopen. Bovendien is het een kasteel.’’
Op de avond in de Balie, die de naam ‘Crip the Art World’ droeg, werden er vooraanstaande fondsenvertegenwoordigers, directeuren van musea en kunstenaars uitgenodigd te spreken over dit brede onderwerp. Zelf werd ik gevraagd context te bieden aan de avond door te vertellen over zojuist genoemde Crip Theory.
De bijeenkomst ervoer ik als een belangrijke opmaat en een beginnend gesprek over wat als kunst gezien wordt en wie dat bepaalt. Het is niet eenvoudig te discussiëren over een groep mensen die niet vaak de kans krijgt voor zichzelf te spreken, laat staan enige kritiek te uiten op de vastgeroeste kunstwereld.
Crip als werkwoord, crip als zelfstandig naamwoord, crip als bijvoeglijk naamwoord. In alle rijkheid die het woord crip met zich meedraagt is op de avond gekozen voor crip als werkwoord: Crip The Artworld. Deze toepassing zou als leidraad gebruikt kunnen worden in de kunsten. Wat kan het betekenen om de kunstwereld te ‘crippen’?
Voorbeelden hiervan vinden we bij de Amerikaanse kunstenaars Carolyn Lazard en Shannon Finnegan. Beide kunstenaars benadrukken niet alleen de ontoegankelijkheid binnen de kunstwereld, maar eisen deze tegelijkertijd op. Lazard’s werk maakt zichtbaar hoe racisme, validisme en queerness elkaar kunnen kruisen. Lazard centreert medische objecten in een selfie serie gemaakt tijdens een (of meerdere?) ziekenhuisopname(s). Een arm geïnjecteerd met een rood, druipend infuus van Lazard in beeld, een boek over kapitalisme en handicap in de hand. Finnegan maakt gebruik van onder andere geschreven tekst op alledaagse gebruiksvoorwerpen. Een blauwe bank met de woorden ‘I’d rather be sitting, sit if you agree’ wijst op het gebrek aan zitplaatsen in musea.
Door het hanteren van ‘crip’ als werkwoord erkennen we de fluïditeit en beweeglijkheid van ‘crip’ en daarmee de mogelijkheden die aan onze voeten liggen. Als andere belichamingen, vormen van geest en gedrag die vaak worden buiten- of uitgesloten worden binnengebracht, opent dit nieuwe en onontgonnen registers.
Zelf droom ik van de dag waarop mijn lichaam en mijn kunst elkaar niet hoeven uit te sluiten, maar juist samenvallen. Zowel voor mij, als voor de ontroerde luisteraar.
Noten:
1 De titel van dit essay is ontleend aan het boek ‘Staring: How We Look’ van academica Rosemarie Garland Thomson.
2 Anaïs van Ertvelde doet onderzoek naar de geschiedenis van handicap aan de Universiteit van Leiden. Haar onderzoek richt zich op de ‘Internationale jaar van de gehandicapten’ (1981) en het daaropvolgende ‘decennium van gehandicapten’(1982-1993). Zij onderzoekt of deze een paradigma verschuiving teweegbrachten in de manier waarop overheidsinstanties en internationale en nationale gehandicaptenorganisaties met gehandicapte mensen meedenken en hoe dit invloed heeft op hoe gehandicapten hun eigen leven ervaren.
3 Oskar Stalpaert maakt deel uit van het dansgezelschap Platform-K, een dansgezelschap van dansers met en zonder beperking.
4 Door de nadruk op denkers uit de Angelsaksische hoek te leggen, wil ik allerminst tekort doen aan activisten en academici wereldwijd die zich met deze thematiek bezighouden. De keuze om mij hier toch op te concentreren is omdat ik zelf een Amerikaanse nationaliteit heb en het meest bekend ben met deze Engelstalige denkers.
5 Brad Lomax is een belangrijke figuur omdat hij één van de mensen was die samenwerking tussen de Black Panther partij en ‘de’ gehandicapte beweging in de VS in gang zette.
6 Ten gevolge van de Vietnam oorlog kwamen er veel gewonde en (permanent) gehandicapte soldaten thuis. De zichtbaarheid van deze groep heeft bijgedragen aan bredere aandacht voor toegankelijkheid en rechten voor mensen met een beperking.
7 Het woord ‘crip’ (cripple, in het Nederlands ‘kreupel’) is historisch gezien een beschimping, maar wordt tegenwoordig vaak als geuzennaam gebruikt binnen gehandicapte bewegingen.
8 De term ‘Compulsory Abled-bodiedness’ is afgeleid van het begrip ‘Compulsory Heterosexuality’, een term gemunt door Amerikaanse schrijver Adrienne Rich in ‘Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence.’
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl