Een gesprek over thuis met fotograaf Iwan Baan
Iwan Baan reist constant de hele wereld over om met zijn camera de meest uiteenlopende architectuurprojecten vast te leggen. Van nieuwe bouwwerken van bekende ‘starchitects’ midden in New York tot aan selfmade architectuur in Caracas, Venezuela.
Iwan Baan’s uiteindelijke foto’s komen terecht in tentoonstellingen, in foto-essays en sinds enige tijd ook op Instagram. De familie Baan woont zowel in de Verenigde Staten als in Amsterdam maar reist ook, waar mogelijk, met het werk mee rond de wereld. Ze zijn met zijn allen net de dag voor ons interview aangekomen in Amsterdam. Ik zit met Iwan Baan en zijn assistent Suzanne Tóth-Pál in de studio. Zijn zoontje Noah zit het grootste deel van het gesprek bij hem opschoot. Bij de deur staat een doosje paddenstoelen die de pizzeria aan de overkant zo komt ophalen. De wereld van de grote architectuur en fotografie wordt zo ineens heel klein en gemoedelijk.
Milo Vermeire (MV): Door jouw schema kun je eigenlijk geen horloge dragen, tenzij je elke dag het tijdverschil gaat aanpassen. Maak jij je eigen ritme of pas je je continu aan?
Iwan Baan (IB): Eigenlijk stap ik altijd meteen in het ritme van de plek waar ik naar toe ga. Het fotograferen helpt daar erg bij omdat je constant met daglicht bezig bent, van zonsopgang tot zonsondergang. De zon is het beste medicijn tegen een jetlag. Ik ken veel mensen die ook zoveel reizen maar dan van het ene kantoor naar het andere gaan. Die zitten de hele tijd binnen terwijl het juist helpt om vooral buiten te zijn. Mijn werk gaat natuurlijk over de stad, over de plek waar iets staat, hoe het gebruikt wordt en hoe de omgeving erop reageert.
MV: Je vliegt meerdere keren per week over landsgrenzen heen en minstens maandelijks intercontinentaal. Je zou kunnen zeggen dat jij er als geen ander constant aan herinnerd wordt, door douaneposten en grenskantoren, dat onze wereld is verdeeld in vlakken. Zie jij grenzen als belemmeringen tussen groepen mensen of juist als iets wat ervoor zorgt dat unieke culturele verschillen blijven bestaan?
IB: Als je hier de grens over gaat met Duitsland of België dan zie je al dat een plek razendsnel verandert. Omgeving en bebouwing zijn vaak gerelateerd aan regulering van hoe je mag bouwen en dat bepaalt al snel hoe een gebied eruitziet. Het heeft echter veel facetten. Op hetzelfde moment zie je namelijk op grotere schaal dat veel gebieden juist steeds dichter naar elkaar komen. Dit zie je onder meer terug in het project [Two Sides of the Border: Redefining the Region] dat ik net heb afgerond met Tatiana Bilbao, een Mexicaanse architecte.
Bilbao heeft Two Sides of the Border geïnitieerd samen met elf universiteiten verspreid over Amerika en Mexico. Iedere universiteit koos een specifieke plek uit ergens in Amerika of Mexico waar je goed de wederzijdse invloed terugziet. Daarnaast werd gekeken naar een aantal plekken rond de ‘border’ tussen Amerika en Mexico. Je ziet in dat project hoe, ondanks alle politiek en retoriek, deze twee plekken ontzettend met elkaar verweven zijn.
Veel van de Mexicanen die in Amerika wonen sturen hun geld terug naar Mexico om zo op afstand in Mexico alvast iets op te bouwen. Op die manier hebben ze voor later, als ze met pensioen gaan, voor zichzelf en hun familie al een betere omgeving gemaakt. Enorme gebieden in Mexico zijn hierdoor in ontwikkeling met geld wat dus uit Amerika teruggestuurd wordt. Er wordt veel gebouwd en hele gemeenschappen ontstaan naar het clichébeeld van de McMansion [een stereotiep Amerikaans prefab-huis] en de American Dream. Het is fascinerend om te zien hoe, door dit soort invloeden, landen steeds dichter bij elkaar getrokken worden. Hoe ook buiten ontwikkelaars om, gebieden homogener worden en langzamerhand culturen in elkaar verweven raken.
MV: In een eerder interview raadde je de film Her van Spike Jonze aan omdat deze, door te filmen in verschillende groten steden, een soort universele stad presenteert als de leefwereld van het hoofdpersonage. Tegelijkertijd heb je ook eens eerder gezegd: ‘Sameness is killing human joy’. Ik kan me voorstellen dat je juist opzoek bent naar een verassende omgeving. Hoe probeer jij in je eigen werk een zekere diversiteit of verscheidenheid te bewaren?
IB: Die homogeniteit zie je op heel veel plekken en is het best te zien op de plekken die snel in ontwikkeling zijn. Ze worden allemaal gebouwd volgens dezelfde principes afkomstig uit universiteits- en ontwikkelaarsboekjes. Als je naar de grote steden in Azië gaat bijvoorbeeld of naar Toronto in Canada en de Hudson Yards en Brooklyn in New York. Op al die plekken worden dezelfde soort Excel-sheets toegepast die bepalen hoe de stad groeit. Architectuur wordt vervolgens toegepast als een soort ‘window-dressing’ om het een identiteit te geven.
In de basis probeer ik met mijn werk te laten zien wat er op dit moment gebeurt in de wereld op het gebied van stedelijke ontwikkeling. Daarbij laat ik echter niet alleen de grote formele wereld van ontwikkelaars zien.
Je ziet het ook terug in de inrichting van huizen en hotellobby’s. Daar liggen dan alle boeken onaangebroken op het bureau op een perfect stapeltje liggen alsof het geheel uit de Architectural Digest komt. Dat is heel deprimerend, want uiteindelijk ziet het er allemaal exact hetzelfde uit. Dit zijn de projecten waar ik me dan ook verre van wil houden. Ik probeer me juist meer te focussen op culturele projecten. Projecten die echt een soort binding met een stad of met een unieke plek hebben en een bepaalde identiteit laten zien.
MV: Je tracht dus verscheidenheid en diversiteit in je werk te bewaren door sturend te zijn in de opdrachten die je aanneemt?
IB: Ja, zeker. In de basis probeer ik met mijn werk te laten zien wat er op dit moment gebeurt in de wereld op het gebied van stedelijke ontwikkeling. Daarbij laat ik echter niet alleen de grote formele wereld van ontwikkelaars zien. Meer dan een derde van de wereldbevolking leeft namelijk in zelfgebouwde plekken en die vallen er daardoor op een bepaalde manier helemaal buiten. Er zijn duizenden plekken in de wereld, met name op het zuidelijk halfrond, waar mensen min of meer provisorisch aan zelfbouw doen en die groeien alleen maar verder.
Een voorbeeld van waar deze twee werelden samen komen is te vinden in het werk van de architect Balkrishna Doshi, die vorig jaar de Pritzker prijs heeft gekregen. Hij combineert al zo’n vijftig jaar de formele architectuurwereld met bouwprojecten voor de onderklasse in India. Dat zijn projecten waar ik graag aan werk.
MV: Wat maakt voor jou een plek of situatie relevant om te fotograferen?
IB: Er is altijd wel een aanleiding om ergens naar toe gaan. Ik ben met name geïnteresseerd in plekken waar dingen als architectuur, het gebruik en de stad samenkomen: unieke plekken die een bepaalde identiteit proberen te creëren of al hebben. Dat zijn voor mij de belangrijke ingrediënten om een plek vast te willen leggen.
Een belangrijk project van mij wat op zo’n manier begonnen is, is bijvoorbeeld het Torre David project in Caracas, Venezuela. Dat is eigenlijk ontstaan uit een project waar ik voor in opdracht in Caracas was. Het MoMA vroeg rond 2009, 2010 aan mij om daar een project te fotograferen voor in een tentoonstelling in het MoMA. Maar toen ik daar was zag ik ineens die enorme toren staan midden in de stad. Het bleek een enorm bouwproject te zijn wat door de crisis stil was komen te staan en waarvan alleen het betonnen karkas was achter gebleven. Vervolgens trokken nieuwe bewoners erin en begonnen deze zelf hun woningen te creëren. Tegenwoordig wonen er zo’n 3000 mensen in deze verticale stad.
In Caracas heeft zeventig procent van de mensen absoluut geen regulier onderkomen. Mensen worden onwaarschijnlijk inventief uit noodzaak. Wie daar precies wonen en hoe het zo ontwikkeld was fascineerde me mateloos, dus daar heb ik me toen meer in verdiept. En van het één rol je in het ander: dan komt er een tentoonstelling uit en een boek enzovoort.
MV: Bij het vastleggen van projecten van Doshi en de zelfgemaakte woningen in de Torre David in Caracas treed jij regelmatig het ‘thuis’ van iemand anders binnen. Is het vastleggen van dat soort intieme settingen heel anders dan bijvoorbeeld een gebouw van een ‘starchitect’ fotograferen?
IB: Ja en nee. Bij al die projecten, van de meest spectaculaire architectuur tot aan zelfgebouwde hutjes, zie je toch eenzelfde soort drang bij mensen om iets unieks maken voor jezelf. Mensen zijn net zo trots op wat ze met hun eigen handen hebben gebouwd, dan wanneer Rem Koolhaas mij uitnodigt om een van zijn projecten aan mij te laten zien waar hij zichzelf helemaal heeft ingestopt.
Torre David is eigenlijk ook het soort idee dat architecten als Doshi lange tijd hebben geprobeerd: om mensen een handreiking te geven waarin ze verder zelf kunnen gaan bouwen. Want dat is het grote probleem eigenlijk op al die plekken. Op plekken waar niks is, krijg je sloppenwijken en die zijn verschrikkelijk.
Door met een relatief eenvoudige ingreep een beginsituatie te creëren, een soort beehive, kun je met minimale middelen een hele comfortabele omgeving creëren. Torre David is natuurlijk een ‘gevonden’ omgeving daarin. Maar er zijn architecten net als Doshi die daar bewust mee bezig zijn, Die kijken naar wat voor een basis infrastructuur je kunt leveren op een plek zodat mensen het zelf verder kunnen ontwikkelen. Zodat het unieke plekken worden die wel een stuk leefbaarder zijn.
MV: Je bent redelijk actief op Instagram met meer dan 140k volgers en 4500 posts, zie jij je social-media-activiteit als een verlengde van je artistieke praktijk?
IB: Jazeker. Al zie ik het wel meer als een dagboekje van de plekken waar ik vertoef. Ik laat zien wat mij interesseert op die plekken. Vaak ben ik natuurlijk voor opdrachten op een bepaalde plek maar kan ik nog niet meteen alles laten zien, dan is het meer de achtergrond van de plek die ik kan laten zien; hoe mensen daar leven, wat de omgeving is, et cetera.
Daarnaast is het allemaal met de telefoon gefotografeerd, waardoor het een hele directe manier van fotograferen is. Je bent echt een ‘fly on the wall’. Het kan heel fijn zijn om als fotograaf in de achtergrond te staan en te zien wat mensen doen op een plek zonder dat je meteen wordt aangesproken en gezien wordt als fotograaf. Dat directe van het fotograferen met een telefoon; dat is iets wat ik op mijn Instagram laat zien.
MV: Je fotografeert op ontzettend veel plekken in de wereld maar niet in je geboorteland. Je zegt: ‘ik mis vaak de noodzaak om wat hier gebeurt vast te leggen.’. Waar voel jij je thuis?
IB: Het voelt alsof alles in Nederland al klaar is. Het is ook een wereld die je zo goed kent. Terwijl je sneller bijzondere dingen opmerkt als je als buitenstaander een nieuwe plek betreedt. Je ziet dingen die je als bewoner door de vanzelfsprekendheid ervan minder snel ziet.
MV: Je voelt je wel thuis in Nederland?
IB: [Glimlacht] Dat is moeilijk te zeggen. Het is altijd thuiskomen, maar dat heb ik net zo goed in New York, in Los Angeles of ander plekken waar ik graag vertoef. We hebben een huis in Amerika en hier, dus we verplaatsen ons ook met zijn allen erg veel. Voor mij zit dat thuis allemaal in die ene koffer. Ik ben minder gebonden aan een plek.
MV: Zijn er specifieke plekken waar je nog graag naar toe wilt?
IB: Zeker. Het blijft natuurlijk een hele grote wereld. Kortgeleden moest ik ergens voor nagaan in hoeveel landen in Afrika ik was geweest en dat waren er ongeveer drieëntwintig. Dan realiseer je dat, dat nog niet eens de helft is van alle landen van Afrika. Er valt nog zo veel te ontdekken voor mij in de wereld.
Dat is ook het bijzondere van al die verschillende plekken, landen en grenzen. Dat al die plekken toch zo uniek zijn en dat er nog zulke verschillen zijn. We denken vaak dat de wereld dichtbij elkaar begint te komen maar, en dat realiseerde ik me ook door het project waar ik met Tatiana aan werkte aan de grens tussen Amerika en Mexico, dertig jaar geleden stond de wereld op bepaalde momenten veel dichterbij elkaar. Na de val van de Berlijnse muur waren er minder walls tussen landen dan tegenwoordig. Het lijkt alsof de globalisering een kentering begint te krijgen.
Ik denk dat de wereld steeds meer nationalistisch aan het worden is en de globalisering een terugslag krijgt. Mensen voelen zich niet meer thuis in de generic city. Tegelijkertijd is het moeilijk te zeggen waar het naar toe gaat, want de bouw van dat soort grote steden zal nog wel een tijdje doorgaan.
MV: Ondanks dat je documentair fotograaf bent sta je niet neutraal in deze ontwikkelingen. Je zegt dat je de verregaande homogenisering van steden deprimerend vindt en focust je werk op plekken die een specifiek identiteit met zich meedragen. Hoe actief is jouw rol hierin?
IB: Het is natuurlijk niet iets waar ik direct invloed op kan uitoefenen, behalve dat je kiest wat je laat zien en waar je aandacht aan schenkt, dus je bent vooral aan het observeren. Als maker probeer je echter wel te laten zien wat er gebeurt in de wereld binnen mijn vakgebied en daar een verhaal uit te creëren van hoe het ook anders kan. De camera is daarbij het perfecte excuus om overal binnen te komen. Dat is natuurlijk ook de reden dat ik reis: dat je die soort eindeloze nieuwsgierigheid kunt onderhouden.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl