Een gemeenschap van parels – over twee Kasselse kerken

‘Wir bitten um Stille. Sie dürfen eine Perle auswählen und mitnehmen. Ihre Fragen beantworten wir gerne draußen’ staat er op het papiertje dat ik in mijn handen gedrukt krijg als ik de installatie Poem of Pearls¹ van Birthe Blauth in de St. Elisabeth betreed. In het voorportaal waar alles antraciet lijkt te zijn, heb ik zojuist op verzoek mijn schoenen uitgetrokken. Er wordt een gordijn voor me opzijgeschoven en bij mijn eerste stap in de ruimte voel ik gras onder mijn voeten. Kunstgras, wel te verstaan. In een lichte ruimte liggen en zitten mensen op dit groene tapijt. Af en toe begeeft iemand zich naar het midden van de ruimte om uit een enorme schaal een parel naar keuze te pakken. Sommige mensen lijken nauwelijks de tijd te nemen en pakken er – zodra ze knielen voor de schaal – meteen een. Anderen bewegen met hun handen naar de bodem van de schaal, totdat ze er ook met hun onderarmen in verdwijnen, als kinderen die op de bodem van een ballenbak gaan liggen. Schuin naast deze schaal: een mat opgerold nepgras en attributen behorend bij de eucharistieviering zoals een kelk en een kelkdoekje. Het is een vreemde gewaarwording, en niet alleen vanwege het kunstgras. Aan beide zijden van de kerk bevinden zich aan de lange kant ramen met zicht op binnenplaatsen waar wilde wingerds welig tieren. Wat opvalt is dat deze raampartijen van ‘normaal’ glas zijn – het is dus geen glas-in-lood – en tot aan de vloer doorlopen. Hierdoor is zichtbaar hoe ook de binnenplaatsen bedekt zijn met kunstgras. Te midden van een ommuurde tuin bevindt zich het paradijs, lijkt het ontwerp van architect Armin Dietrich te benadrukken. Dit maakt dat ik met een nieuwe blik kijk naar de mensen met wie ik de ruimte deel, dit zijn degenen met wie ik samen ben in dit ideale ideële oord. Er is meer dat het paradijselijke versterkt: het gras dat niet geel wordt, nooit echt platgelopen zal worden, geen markeringen nalaat op plekken waar iets of iemand langdurig heeft gestaan of gezeten.

Op de plek waar ik ben gaan zitten, zie ik vlak naast mij een losse parel in het gras liggen. Ik ben dan nog niet naar de schaal met parels gelopen om er een uit te zoeken. Deze gevonden parel, zo dicht bij de door mij gekozen zitplek, roept een innerlijk conflict op. Is dit mijn parel? Heeft deze mij uitgekozen? Of onttrek ik me, als ik deze parel accepteer als de mijne, aan de ervaring zélf mijn parel uit de gemeenschap van parels te kiezen? Hoe meer ik hierover nadenk, al zittend op het gras, hoe meer ik me aan mijn overbewuste gedachten stoor. Ik probeer een passende oplossing te bedenken voor de gevonden parel, maar verlies me ook in een vorm van bijgeloof die ik niet echt van mezelf ken. Even overweeg ik deze parel te houden én er een uit de schaal te kiezen. Maar ik besluit dat dit geen optie is, ik ben immers in een kerk en ‘god ziet alles’. Uiteindelijk besluit ik de gevonden parel terug te brengen naar de schaal, zodat deze weer onderdeel wordt van de ‘community of pearls’. Vervolgens kies ik een nieuwe parel en neem die mee om aan de rand van de ruimte weer plaats te nemen. Ik zie veel mensen naar de schaal toe lopen, niet alleen om een parel uit te kiezen, ook om foto’s te maken. Velen nemen daar een knielende houding voor aan en strekken hun armen met de telefoon naar voren, alsof ze een gebed aanheffen. Ze vormen onbewust een ironisch commentaar op contemplatie. De ‘moderne’ mens die samen wil vallen met een ervaring, door er een beeldscherm tussen te plaatsen. Niet veel later betreden drie nonnen de ruimte, elk met een uitklapbaar krukje waarop ze plaatsnemen langs de raampartij. De kerk is namelijk ook tijdens deze installatie nog steeds in functie.

Inmiddels ben ik drie weken terug van mijn bezoek aan documenta fifteen. Het voorval met de gevonden parel is voor mij in de tussentijd meer en meer metafoor geworden voor gemeenschap, gemeenschapszin en de veilige en de zeer onveilige kanten ervan. Wie zich heeft verdiept in de achtergrond van deze editie van de documenta en op sociale media documenta fifteen enigszins volgt, weet dat er een hoofdrol is weggelegd voor samenwerkingen en gemeenschappen. Veel posts gaan gepaard met #community. Die losse parel in het gras en mijn keuze deze terug te brengen naar de schaal staat symbool voor de spanning die ik ervaar bij de term ‘community’, helemaal wanneer ik erover nadenk in een kerk. Gemeenschappelijkheid, deel uitmaken van een gemeenschap, samen zijn én samenwerken, kunnen – mits goed uitgevoerd – een basis zijn voor gelijkwaardigheid, geborgenheid en veiligheid. Ware het niet dat juist diezelfde gemeenschap ‘de ander’ definieert. De buitenstaander. Waaraan vaak wordt toegedicht dat het een zelfverkozen positie is om zich buiten de groep te bevinden, door het anders te willen doen, zich niet te conformeren.

Wat dacht ik eigenlijk, toen ik die vrijgevochten parel terugwierp in het grotere geheel? Die vraag raakt aan de titel van dit stuk: een gemeenschap van parels. Afgeleid van ‘your role within the community of all those pearls’ waarover Blauth, de maker van de installatie, vertelt in een interview dat ik in de vorm van een hand-out meekrijg als ik de St. Elisabeth verlaat: ‘If you choose your very own real pearl, you don’t throw it away. You’ll probably keep it in your trouser pocket or on your desk. And whenever you see or touch it, it will remind you of paradise and your journey to get there. The pearl is kind of anchor, a trigger for that thought. Along with your memories of the paradise garden, it will always make you think about yourself and your role within the community of all those pearls.’²
De (uit)werking van de parel-uitzoek-handeling die Blauth hier uiteenzet is exemplarisch voor de thematiek van deze editie van de documenta: de kunstervaring maakt je bewust dat je tegelijkertijd een onderdeel van, en een geheel bent – afhankelijk van je perspectief. Hoeveel parels zullen er in die schaal liggen? Prachtig is dat ze van een afstand wellicht allemaal hetzelfde lijken, maar van dichtbij elk op een andere plek hol, bol, dof of glimmend zijn. Juist omdat je jouw parel geselecteerd hebt uit een veelheid van parels is die connectie tussen ‘ik’ en ‘de ander’ er onlosmakelijk mee verbonden. De kracht van Blauths installatie zit ‘m dan ook daarin: dat je als bezoeker binnenkomt, maar – door het briefje dat je bij binnenkomst overhandigd krijgt – deelnemer wordt. Ook als je besluit geen parel uit te zoeken.

Opnieuw leren de tijd te nemen
Ik schreef het al: de rol van het individu ten opzichte van het collectief staat op de voorgrond tijdens documenta fifteen in Kassel. Het curatorencollectief ruangrupa verwoordt het als volgt: ‘Our curatorial approach strives for a different kind of collaborative model of resource use  –  in economic terms but also with regard to ideas, knowledge, programs and innovations.’³ Er is al veel geschreven over hoe ruangrupa meerdere collectieven heeft uitgenodigd die op hun beurt weer talrijke kunstenaars benaderd hebben om deel te nemen aan deze editie. Er is tijdens de honderd dagen die de documenta duurt indrukwekkend veel te zien en te doen, en de getoonde kunst komt van over de hele wereld. Participeren, delen, samenwerken, onderdeel uitmaken van, zijn kerngedachten van ruangrupa’s curatoriële concept.

Aan de drukke Leipzigerstraße, die een wat meer woonwijkachtig gebied scheidt van een industrieel stuk bedrijventerrein, staat de rooms-katholieke St. Kunigundis. In deze kerk – die een mix lijkt te zijn van een zaalkerk en basiliek – is de presentatie in handen van Atis Rezistans: een collectief kunstenaars werkzaam in en rondom de Grand Rue in Port-au-Prince, de hoofdstad van Haïti. Sinds 2009 organiseert het daar de Ghetto Biennale, waarbij internationale kunstenaars uitgenodigd worden deel te nemen en werk te maken.
De ontstaansgeschiedenis van het collectief is gekoppeld aan hoe Haïtiaanse kunstenaars zelf weggezet werden als de buitenstaander: ‘In December 2009, Atis Rezistans hosted the 1st Ghetto Biennale, which was devised as a response to lack of international mobility for majority class artists which acts as a barrier between them and the global art world.’⁴ Wanneer zij visa aanvroegen voor werkperiodes in andere landen, kregen zij die maar zelden.⁵ Om dit naar hun hand te zetten, draaiden oprichters André Eugène en Leah Gordon het om. Met de Ghetto Biennale creëren ze een gemeenschap met eigen waarden door tweejaarlijks kunstenaars naar Port-au-Prince te laten komen. Hiermee bouwen ze een netwerk op dat niet afhankelijk is van de politiek rondom het verstrekken van visa en bepalen zij wie deelnemer wordt.

In de St. Kunigundis stuit je werkelijk overal op kunstwerken: het orgel is uitgangspunt voor een geluidswerk en in het doopvont zit geen water, maar zand. Ook in het voorportaal, achter het hoofdaltaar, in de sacristie, in het trappenhuis en op het balkon zijn werken te vinden. Een voorbeeld daarvan is Famasi Mobil Kongolè (2019-2022), bij binnenkomst meteen rechts. Dit werk wordt gepresenteerd in een kapel waar een Mariabeeld geflankeerd wordt door ex voto’s in de vorm van marmeren wandtegels. ‘Maria hilft immer’ en ‘Maria hat geholfen’. De nis waarin Maria staat, is afgezet met een van kleur veranderend led-snoer. Om haar heen staan vier draaiende ‘zuilen’ die voornamelijk zijn bedekt met pillenstrips, hier en daar afgewisseld door een lichtsnoer en luciferdoosjes. Aan de binnenkant van de zuil zijn de batterijen te zien die het geheel (mede)aandrijven. ‘Energizer’ staat erop. Maria hilft immer. Ook de ex voto’s lees ik als een poging van het individu om zich te verbinden met iets groters. Gezien, gehoord en gesteund te willen worden. Want zijn dat niet dé aspecten van hulp? En wat zijn hedendaagse manieren om dit soort verlichting te krijgen? Daarover zet Famasi Mobil Kongolè, door het samenspel van reeds in het kerkinterieur aanwezige elementen, de connotatie van een kerk en de door het kunstenaarsduo Lafleur & Bogaert toegevoegde pillen en overige rekwisieten, tot nadenken aan.

Terug in het voorportaal zijn meerdere werken van kunstenaar L te zien, maar wie niet naar boven kijkt, ziet veel ervan over het hoofd. Alledaagse voorwerpen en etenswaren zijn zodanig tot sculpturen gecombineerd dat er een urgentie van uitgaat waarbij ‘wat’ er zo urgent is op een prettige manier moeilijk te duiden blijft. Denk aan: een Kaiserbrötchen op een pingpongbatje, een deegroller met daaraan vastgebonden een stekelige banaan bovenop een lamp, een metalen kapstok met allerhande kettingen met daaraan onder meer een spiegel, citroen, sikkel en aardewerken kruik. Wellicht ook ingegeven door de context, lijken deze werken verdacht veel op altaren waarbij de schoonheid van het gewone een plek krijgt. Dezelfde kunstenaar toont in het schip van de kerk glazen ‘vazen’ met daarin wederom ogenschijnlijk willekeurige gebruiksvoorwerpen. De omschrijving op het titelbordje biedt soelaas voor wie wil weten wat de ingrediënten zijn. Zo bevat Spell for wellness, prosperity, and protection of the Atis Rezistans + Ghetto Biennale community, and its individual members’ during and perpetually beyond this exhibition and gathering (2022): ‘Solid copper wire, tweezers, nails, synthetic lemons, synthetic bananas, fishing floaters, fishing lures, screwdriver, handwritten spell for exhibition, synthetic earthworms, keys, hairbands, pendulums, euro coins, fly swatter, badminton birdies, dice, knife, pencil, claw tool, venetian glass, crystal sphere, preservative oil, other unnamed things.’

Voor de sacristie, de ruimte waar de benodigdheden voor de mis bewaard worden, staat een klein met rood velours bekleed krukje. Daarboven hangen drie bellen, voorzien van een touw waarmee ze in beweging te brengen zijn. Zodra ik op het krukje zit, hangt dit touw verleidelijk naast me. Is het de bedoeling dat ik eraan trek? In de sacristie is het werk The Memory Held within Water (2022) van Simon Benjamin in samenwerking met Jean Claude Saintilus, een van de leden van het Atis Rezistans-collectief, te zien. De twee-kanaals-videoinstallatie brengt Saintilus’ verhaal in beeld over een eeuwenoude waterput die zich bevindt op het terrein van zijn ouderlijk huis in Grand Rue, Port-Au-Prince. De bron verbindt hem met zijn voorouders en het begrip ‘thuis’. Links en rechts van de schermen is, in lijn met de functie van de sacristie, een groot deel van de inventaris van de kerk gestald: te midden van geelkleurig grind staan kaarsen, kaarsenstandaards, beelden van heiligen, wierookvaten. Maar wie goed kijkt, ziet ook een flesje ‘overproof’ – drank waarvan het alcoholpercentage aanzienlijk hoger ligt dan normaal – witte rum. The Memory Held within Water verbindt het verleidelijke en het spirituele met elkaar totdat het één wordt. Dat ik dat als zodanig ervaar, merk ik doordat ik de neiging heb dingen aan te raken, op te pakken: om deel te nemen. Ik doe het niet, maar ik weet tegelijkertijd zeker dat als ik het wel zou doen, niemand me op de vingers tikt. Verbinding, deel uitmaken van iets, daar een rol in willen spelen en verantwoordelijkheid dragen is – als er op je gelet wordt – misschien wel makkelijker en minder oprecht dan wanneer niemand toekijkt.

De context van de kerk en alle bijbetekenissen die deze oplevert, versterken de individuele werken. Gemeenschap en individu zijn hier beide voelbaar. Vergelijkbaar met hoe je perspectief verandert als je een oog dichtknijpt en dat vervolgens weer opent. Het is er allebei, het is alleen een verschil in focus. Voor wie durft is er veel te ontdekken in de St. Kunigundis. Zo is er zelfs achter het hoofdaltaar een werk verstopt – Union with omnidimensional divinity (2022). Intrigerend zijn ook de plafondmozaïeken (aangebracht in de periode 1946-1950) in de apsis van de hand van Walter Klocke. Deze zijn bedekt met plasticfolie dat is vastgemaakt met gekleurd tape: geel, groen, blauw. Van sommige heiligen zijn volledige lichaamsdelen bedekt met tape, bij anderen is te zien dat op onhandige plekken verschillende stukken folie aan elkaar zijn geplakt: een van hen heeft een streep voor de ogen, de ander over de mond, weer een ander heeft waarschijnlijk een kaars vast, maar doordat de hele hand inclusief het voorwerp met gele tape bedekt is, lijkt het net een opgestoken middelvinger. Christus zelf heeft een groene verticale streep ter hoogte van zijn kruis.
Restauratiewerkzaamheden die toevallig nu plaatsvinden, of? Het geheel van werken dat hier door Atis Rezistans gepresenteerd wordt is veelzijdig. Dat maakt dat ik anders naar dit deel kijk. Het doet meer mee, is meer ambigu dan wanneer er verder geen hedendaagse werken in de St. Kunigundis te zien zouden zijn. Eerder schreef ik hoe deel uitmaken van een gemeenschap een basis kan zijn voor gelijkwaardigheid, geborgenheid en veiligheid, maar dat diezelfde gemeenschap ‘de ander’ definieert. De veelzijdigheid van wat Atis Rezistans hier toont doet me inzien hoe de nabijheid van meerdere anderen, ervoor kan zorgen dat iets individueels dat opvalt niet als alleen dat wordt weggezet. De presentatie in de St. Kunigundis is een visueel pleidooi voor meerduidigheid dat laat zien dat betekenis relationeel is.

Een kerk is bedoeld als een plek om stil te staan bij iets, of je nu wel of niet religieus of spiritueel bent. Stilstaan is voor ons gekoppeld aan tijd. En juist tijd is een belangrijke sleutel, heeft documenta fifteen mij doen inzien. Kerken associeer ik met rituelen, rituelen zijn op hun beurt verbonden aan tijd: tijd nemen voor verering van dat waar je in gelooft, tijd nemen om stil te staan bij jezelf, tijd voor contemplatie. Tijd, met andere woorden, is belangrijk bij het doormaken van een bepaalde ontwikkeling, al dan niet ten opzichte van iets hogers of groters in of buiten jezelf. De tijd nemen voor iets, is investeren in iets, betekenis toekennen aan iets, je aandacht schenken aan iets of iemand.
Kunst die zwaar leunt op samenwerkingen en relaties, gaat over iets opbouwen. Dat kost tijd en vraagt dus ook van mij als bezoeker om de tijd te nemen. Niet voor niets is een van ruangrupa’s wensen dat het gedachtegoed van de documenta fifteen voorbij de tentoonstellingsperiode reikt: ‘We want to create a globally oriented, collaborative and interdisciplinary art and culture platform that will remain effective beyond the 100 days of documenta fifteen.’² Het gaat om aandacht en toewijding. Hoe blijf je een verbonden onderdeel van een geheel zo groot dat het niet te overzien is? De parel die intussen al drie weken op mijn nachtkastje ligt, herinnert me elke avond en ochtend aan mijn verantwoordelijkheid in ‘the community of pearls’.

¹ De installatie Poem of Pearls is gedurende de looptijd van documenta fifteen te zien, hoewel het er geen officieel deel van uitmaakt. Je zou haar een buitenstaander kunnen noemen.
² Birthe Blauth in gesprek met Benita Meissner, directeur en curator van DG Kunstraum in München.
³ & ⁶ Bron: https://documenta-fifteen.de/en/about/
⁴ Bron: https://ghettobiennale.org/files/SINGLEARGBCATALOGUE.pdf, p. 2
⁵ Bron: https://hyperallergic.com/100563/the-many-contradictions-of-a-ghetto-biennale/