Eco-kunst in het voetspoor van Joseph Beuys – over ‘Rettet den Wald!’ in Museum Het Valkhof

Nu, in 2021, staat Joseph Beuys weer volop in de belangstelling. Dit jaar is zijn 100^e geboortedag bereikt en die wordt uitgebreid gevierd in Duitsland, maar ook daarbuiten. Zo plaatst het Tate Modern in herinnering aan Beuys’ beroemde project 100 eiken op haar terras, die volgend jaar een vaste plek zullen krijgen in de omgeving. De urgentie van natuurbehoud die Beuys decennia terug al benadrukte, is tegenwoordig voelbaarder dan ooit  nu onder andere het klimaatrapport van de Verenigde Naties en de klimaattop in Glasgow tonen hoe sterk onze wereld ecologisch wordt bedreigd. Met de tentoonstelling “Rettet den Wald! Red het bos! Save the forest!” staat ook Museum Het Valkhof stil bij de bedreigde natuur. Naar aanleiding van Beuys’ 100^e verjaardag belicht het museum de erfenis van Beuys: hoe hij zich als een van de eerste eco-kunstenaars profileerde en hoe hedendaagse kunstenaars in zijn voetsporen zijn getreden om de natuur te redden.

Onder de leus ‘Rettet den Wald!’ markeerde Joseph Beuys met zijn studenten al in 1971 bedreigde bomen in het Düsseldorfse Grafenberger-bos. Het bos moest namelijk plaatsmaken voor een tennisbaan. Op een grote activistische poster aan het begin van de tentoonstelling zien we een foto van Beuys en zijn studenten die het bos intrekken, waarover een tekst is aangebracht die uitdrukking geeft aan Beuys’ onvrede over het beleid toentertijd. De toon is meteen gezet: “Onze relatie met de natuur is volledig verstoord door een economisch systeem, dat onze natuurlijke basis op een gewetenloze manier exploiteert.”, aldus Joseph Beuys. Deze en vele andere quotaties van kunstenaars zijn over de wanden van de tentoonstelling verspreidt en gaan in op de relatie tussen mens en natuur.

De uitspraken zeggen daarmee niet alleen iets over hoe we ons verhouden tot de natuur, maar ook hoe we ons verhouden tot onszelf. Deelnemend kunstenaar Guiseppe Penone zegt daarover: “Er is een verwantschap tussen groeipatronen in de natuur en ons lichaam. De natuur weerspiegelt de vorm van de mens, toont ons wat we zijn.” In de tentoonstelling is zijn werk “Gesto vegetale” te zien. De sculptuur is onderdeel van een reeks werken (Gesti vegetali) die hij heeft gemaakt in de jaren 90. In het midden van de tentoonstellingsruimte staan 7 grote terracotta potten gevuld met aarde in een cirkel opgesteld. In de middelste pot is een boom geplant, wiens heldergroene bladeren meteen in het oog springen. Tussen de bladeren bevindt zich een bronzen afgietsel dat een menselijke houding aanneemt: deze gedaante staat rechtop en bevindt zich in een omhelzing met de boom. In deze omhelzing zijn het figuur en de boom vanwege de gelijkenis in hun textuur bijna niet meer van elkaar te onderscheiden. Het ruwe en geërodeerde, bronzen oppervlak lijkt sterk op boomschors. Hij had de visuele samensmelting tussen boom en menselijke gestalte niet beter kunnen weergeven.

Dit verwantschap is ook terug te zien in de dekoloniale, queer performances van Uýra Sodoma die in de tentoonstelling op foto’s worden getoond. Uýra is het drag queen alterego van Emerson Munduruku, een inheemse kunstenaar, bioloog en Artist-Educator in het Amazonegebied. Tijdens zijn studie Biologie ontdekte Emerson  steeds meer verwantschap tussen mens, dier en plant. Al deze vormen van leven worden gekenmerkt door biodiversiteit en deze diversiteit staat zowel in de natuur als in onze samenleving onder druk. Als bioloog werd Emerson Munduruku geconfronteerd met de verwoesting van de biodiversiteit in het regenwoud en als lid van de LGBTQ+ community en van de inheemse Munduruku bevolking werd hij geconfronteerd met uitsluiting en onbegrip op basis van zijn identiteit. Vanuit deze worsteling ontstond zijn alterego. Gehuld in zaden, bloemen, bladeren en ander natuurlijk materiaal uit het regenwoud, reist Uýra af naar kleine geïsoleerde dorpjes in het Amazonegebied om door middel van performance contact te leggen met de lokale bevolking. In de tentoonstelling zien we Uýra in diverse verschijningsvormen, vastgelegd op weidse beelden en expressieve close-ups. Haar verschijningsvorm is altijd een samenkomst van mens, dier en plant, waarmee ze mensen aanmoedigt om hun eigen identiteit en de natuur te omarmen.

Terwijl Uýra Sodoma en Guiseppe Penone de verwantschap tussen mens en natuur benadrukken, laat kunstenaar Menno Hiele juist zien hoe sterk we vervreemd zijn geraakt van de natuur. In zijn werk “Tibia Hollandicus Hybridus” zien we planten in een koele, laboratoriumachtige setting. Tegen de muren van de tentoonstellingsruimte staan twee rijen pvc buizen opgesteld. Boven elke buis torent een plant uit in harde LED-verlichting. Aan elke plant zijn slangen bevestigd waar een borrelend mengsel van water en mest doorheen wordt gepompt. Voor dit werk heeft Hiele lokale planten verzameld en vervolgens alle aarde uit hun wortels gespoeld. De planten in de opstelling overleven op de vloeistof die kunstmatig rond wordt gepompt. De natuurlijke sapstroom van de plant is in het werk vervangen door een artificieel systeem waarin het natuurlijke karakter van de plant onder druk komt te staan.

Dat de natuur onder druk staat is ook voelbaar in “Forest On Location” door Margit Lukács en Persijn Broersen. Waar Menno Hiele kiest voor een haast wetenschappelijke benadering, focussen Lukács en Broersen zich op emotie en beleving. In de film “Forest On Location” wordt de bezoeker meegenomen in een digitale reconstructie van het woud van Białowieża in Polen, het laatste oerbos in Europa dat steeds meer oppervlakte verliest. De kunstenaars zijn afgereisd naar Polen om dit woud vast te leggen op foto’s die ze vervolgens omgezet hebben in een digitale, driedimensionale wereld. Dit digitale landschap fungeert als een back-up van het verdwijnende woud. Net als het verdwijnende woud zelf, brokkelt in de film ook de digitale reconstructie ervan langzaamaan af. De overweldigende, magische wereld waarin je binnentreedt gaat tijdens het kijken steeds verder op in de leegte van een mysterieuze mist. De pijn die de verdwijning van het bos oproept is terug te horen in de performance van de Iraanse operazanger Shahram Yazdani die als avatar in het digitale bos een Iraanse bewerking van het lied ‘Nature Boy’ zingt. In deze versie van het nummer spreekt een wijze boom een verdwaalde jongen toe. Waar in de westerse wereld de mens zich vaak boven de natuur plaatst en haar toespreekt, zijn de rollen in het lied omgedraaid: de natuur spreekt de mens toe. Dit nummer, waarin onder andere gezongen wordt over het belang van liefde, doet melancholisch aan in het eenzame, digitale landschap vol verlies en verval.

Willen we de natuur redden, dan moeten we haar meer ruimte geven. Deze boodschap wordt nog eens extra benadrukt aan het eind van de tentoonstelling, wanneer we terugkeren bij Joseph Beuys en zijn werk “7000 Eichen, Stadtverwaldung statt Statt-verwaltung”. Een fotodocumentatie laat zien hoe de grote stapel basaltstenen transformeerde in een grootse samenwerking, waarbij duizenden bomen de grond in gingen.

Terwijl de ontbossing, de krimping van de biodiversiteit en de klimaatcrisis steeds afschrikwekkendere vormen aannemen, dat bij velen een gevoel van wanhoop en onmacht oplevert, laat het werk van Beuys zien dat het belangrijk is om door te zetten. Wat in eerste instantie onmogelijk leek, 7000 eiken in een dichtbebouwde stad zoals Kassel, blijkt uiteindelijk tot op de dag van vandaag stand te houden: alle eiken staan er nog steeds en er worden in zijn naam zelfs nu nog eiken geplant, zoals in het Tate Modern. De tentoonstelling, waarin het belang van natuurbehoud door meerdere kunstenaars in diverse vormen tot uiting wordt gebracht, sluit zo af met een hoopvolle noot en een roep tot actie: de strijd is niet verloren, zolang wij niet opgeven erin te geloven.

De tentoonstelling “Rettet den Wald!” is helaas vanwege de lockdown op dit moment niet te bezichtigen in Museum Het Valkhof in Nijmegen.

Museum Het Valkhof biedt naast de tentoonstelling ook een uitgebreid randprogramma bestaande uit o.a. een lezing, filmmiddag, workshop bospaden en plantenverhalen voor kinderen. Klik hier voor de volledige agenda.

Ook heeft Museum Het Valkhof een ‘Red mee!’ pagina aangemaakt waarop verschillende initiatieven voor natuurbehoud worden belicht. Klik hier voor meer informatie over deze initiatieven en over hoe jij ook zou kunnen bijdragen aan het behouden van de natuur.