Door onze schaamte te bekijken met een liefdevolle blik kunnen we helen – met gynaecologe en seksuologe Esther Nijhuis naar Kinke Kooi

Ik ben met Esther in het Fries Museum. We staan voor een schilderij – rode en roze organische vormen, met een witte parelketting samengeweven – dat haar doet denken aan wat zij destijds zag door haar colposcoop. ‘Een zacht, wollig geheel,’ zegt ze. ‘Vormen en kleuren die ook mijn verbeelding prikkelden.’ Het schilderij heet Yielding to Yielding. Toegeven aan iets dat toegeeft, meebuigt of inschikt. Een titel die op meerdere manieren gerelateerd is aan de vrouw en haar lichaam. Kinke Kooi, de van origine Leeuwardense kunstenares, die afgelopen jaar de Gerrit Bennerprijs won voor haar oeuvre, heeft zich in haar werk in ieder geval nooit ingeschikt, ook al werd dat van haar verlangd. 

De (on)zichtbare vrouw
Op de kunstacademie vond men Kinke’s stijl te persoonlijk, te weinig abstract en te feminien – zo zwierig en roze! Vooral dat laatste was voor velen reden om haar als kunstenares niet serieus te nemen. Toch bleef Kinke trouw aan haar eigen manier van kunst maken en zag ze de afwijzing van de gevestigde orde juist als bevrijding. Nu kon ze pas écht helemaal haar gang gaan, want niemand had verwachtingen waaraan ze moest voldoen.

Haar werk, dat later ontdekt werd in Amerika en nu ook in Nederland, werd ultrapersoonlijk. Ze behandelt thema’s en onderwerpen rond de vrouw en haar lichaam: cellulitis, lichaamshaar, de baarmoeder, moederschap. Voor zichzelf heeft Kinke drie regels opgesteld die ze altijd volgt. In de expositie in het Fries Museum staan ze bij binnenkomst groot op de wand:

1. ‘Mijn onderwerpkeuze ontstaat altijd vanuit een persoonlijke fascinatie, ook al schaam ik me dood.’

2. ‘Ik teken en schilder zo nauwgezet mogelijk wat ik wil tonen, ook al wordt het dan banaal.’

3. ‘Ik teken en schilder net zolang door totdat ik zeker weet dat het af is, ook al ga ik dan te ver.’

Helende blik
‘Schaamte is een ingewikkelde emotie,’ legt Esther uit. ‘Schuld bijvoorbeeld kan functioneel zijn. Je hebt het gevoel dat je iets niet goed hebt gedaan, en kan dat oplossen door het goed te maken of het niet meer te doen. Schaamte gaat over jouw waarde als mens. Als je je ergens voor schaamt, zeg je eigenlijk tegen jezelf: je bent niet goed genoeg. Daarnaast is de schaamte voor het vrouwelijke natuurlijk geheel onterecht.’ Maar, door het kijken naar iets wat als ‘schaamtevol’ wordt ervaren met een liefdevolle en nieuwsgierige blik, vindt volgens Esther heling plaats. Ook in het werk van Kinke Kooi.

‘Het vrouwelijke lichaam en vrouwelijke seksualiteit zijn in onze cultuur, jammer genoeg, nog steeds ondergeschikt aan de man,’ zegt Esther Nijhuis. ‘Vrouwen worden van jongs af aan getraind om het verlangen van hun (mannelijke) partner op de eerste plek te zetten en leren niet hoe ze hun eigen verlangen en lichaam kunnen leren kennen.’ In haar seksuologie- en gynaecologenpraktijk ziet Esther vrouwen van middelbare leeftijd die liever de afwas doen dan seks hebben, jonge vrouwen die zichzelf nog nooit hebben aangeraakt en vrouwen die alleen met de lichten uit kunnen vrijen. Vrouwen die vervreemd zijn van hun lichaam, die niet weten hoe ze er plezier aan moeten beleven of zich er zelfs voor schamen.

Met de vrouwen die in haar praktijk komen, doet Esther educatief gynaeco-seksuologisch onderzoek. Samen kijken ze met een spiegeltje naar de vulva van de vrouw. Hoe ziet die eruit? Welke functie heeft elk onderdeel? Hoe zit dat bij andere vrouwen? Ook tekenopdrachten zijn gebruikelijk in de seksuologische praktijk. ‘Een collega van mij leidt een vrouwengroep,’ vertelt Esther. ‘De vrouwen krijgen daar als huiswerk mee om hun vulva na te tekenen. Terug in de groep bekijken ze elkaars kunstwerken en bespreken ze die.’ Door in te zoomen, te aanschouwen en veel uitleg te krijgen van de seksuoloog en gynaecoloog, gaan de vrouwen hun lichaam langzaamaan als vertrouwd en normaal zien.

De grenzen van het lichaam
De schilderijen van Kinke zijn intiem en persoonlijk. Maar ook werelden om in te verdwalen. Aan de zijkant van één van die multidimensionale doeken, heeft ze zelfs een klein deurmatje geschilderd, waarop staat ‘Welkom’. Overal vind je, tussen de kronkelende vormen, kijkertjes naar andere werkelijkheden. Er openen gordijntjes naar taferelen van woonkamertjes, van geliefden op een minuscuul bedje, vrouwengezichten. Ergens ligt een strip anticonceptiepillen en verderop staat een doos tissues ‘Zacht en Sterk’. Esther verdwaalt ook in de organische vormen. Ze volgt ze met haar ogen en haar vinger. Zo dicht bij het doek dat ik kijk of ik geen beveiliger zie. Schaam ik me nou voor de vrijheid die zij zichzelf toestaat?  

Op verschillende werken zijn korte teksten geschreven. Let me show you my truth, by giving space to your truth. Wearing a flower dress, does not mean you cannot make a decision. Moeder. Modder. Eén woord roept bij mezelf direct een herinnering op: Een oudere, norse man op de fiets in Amsterdam. Ik haal hem in, terwijl hij kennelijk, zonder zijn hand uit te steken, naar links had willen gaan. Verontwaardigd bijt hij het me toe: Tutje!

Op het schilderij Under the Surface, staat in een bolling, die gelijktijdig doet denken aan schaamlippen en aan dansend koraal: Heeft God een lichaam? Knielend bij het schilderij, met mijn hoofd schuin, lees ik het hardop voor, en richt ik de vraag aan Esther.  ‘Nee,’ antwoordt ze kordaat. ‘Een lichaam zou te beperkend zijn voor het Goddelijke. Wij mensen hebben God bedacht met een lichaam, omdat het concept van een God anders onbevattelijk is.’

Die gedachte blijft me achtervolgen. Hoe kan het, dat we als mens altijd zoeken naar manieren om onze fysieke beperktheid te ontstijgen: God, drugs, dromen, kunst. Terwijl we, zoals Esther in haar seksuologiepraktijk ook merkt, juist de grootste heling en plezier vinden door in ons lichaam te leven en dat lichaam lief te hebben? Is deze paradox gewoon ons lot? Of vloeien lichaam en geest, eigenlijk veel meer in elkaar over, kronkelend en organisch, als in een tekening van Kinke Kooi?

De tentoonstelling van Kinke Kooi is tot en met 31 maart 2024 te zien in het Fries Museum, Leeuwarden.