Do Not Disturb (or please do)

1.
Wakker worden van de voetstappen van de bovenburen, tussen de spleten van het gordijn de blauwe lucht zien, Instagram checken. Vrienden die Campari spritz drinken en lelies op tafel en een bloedneus en een designstoel. Onder de douche de nacht van je afspoelen, herinneren dat je straks een Zoom-afspraak hebt. In de havermoutpap roeren, op de radio het bombardement op de Gazastrook en gedoe met belastinggeld. Terug naar de badkamer, tandenpoetsen. Bed opmaken. Naar het bureau lopen, laptop openen. Pas weer opstaan als de bel gaat, een pakketje. Terug naar de warme machine. Na een uur een paar push-ups en squats doen. Planten water geven. Laptop. De winkel is hier, de koffietent is hier, de sportschool is hier, de kantoortuin is hier, de slaapkamer is hier, de rust is hier, de bar is hier, de tuin is hier, een dier is hier, therapie is hier, politiek is hier, denken is hier, dromen is hier, geweld is hier, maar als alles hier is, waar is de ander dan, het andere, het buiten, de nacht, wat is van mij, wat is van jou.

2.
Nu de buitenwereld weer iets minder bedreigend lijkt en lichamen weer ruimtes mogen delen, nu we bijna zijn vergeten dat we ooit hoopten op een nieuw normaal, wat blijft? Welke routines en gewoontes van het afgelopen jaar nemen we mee? De buitenwereld is het huis binnengedrongen, alles bleek vanaf één plek te kunnen, alles draaide rond een paar vierkante meter, en nu de luiken weer opengaan trekt dat buiten zich niet direct terug, het slentert slechts gedeeltelijk naar zijn oorspronkelijke plek terwijl de home office niet wordt opgeborgen en de pakketjes blijven komen. Het is alsof iets door elkaar is geschud, categorieën en grenzen die al wankel waren zijn nu ingestort en laten zich niet meer opbouwen. Is er nog een ruimte die helemaal van ons is, waar we onzichtbaar kunnen zijn, waar we niet performen, waar gedachten, herinneringen en dromen ontstaan in een structuurloze ruimte, nog voor ze worden gedeeld?

3.
‘Deze vier muren’, schreef Hannah Arendt, ‘waarbinnen het private leven van mensen geleefd wordt, vormen een schild naar de wereld en naar het publieke aspect van de wereld in het bijzonder. Ze omringen een veilige plaats, zonder welke geen levend wezen kan floreren.’

Het proces van het vervagen van de grenzen tussen binnen en buiten, tussen huis en wereld – abstracte ruimtes die door de pandemie in één beweging zijn ingestort – is al lang onderweg. De Duits-Amerikaanse filosoof Arendt (1906-1975) maakte een zeer helder, theoretisch onderscheid tussen het publieke en het private domein, als twee van elkaar gescheiden sferen die niettemin wederzijds van elkaar afhankelijk zijn. Het private is het thuis, de plek waar het leven zelf wordt beschermd, gevoed en onderhouden, analyseerde Arendt aan de hand van het oermodel van de democratie, de Griekse polis. Het huishouden is in dat model de plek waar in de biologisch noodzakelijke behoeften wordt voorzien – onderdak, voeding, seks, slaap. Opdat burgers in het publieke domein vrij kunnen zijn om zich bezig te houden met politiek handelen, wat voor Arendt geen middel was tot iets anders – eigenbelang, economische groei – maar een doel op zich. Politiek handelen gaat om het in werkelijkheid brengen van vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit.

Dat politiek handelen is echter alleen mogelijk wanneer de twee domeinen van elkaar gescheiden zijn, als er een thuis is dat voedt en beschermt, en een publieke sfeer die vrij is, waarin burgers gelijkwaardig zijn en dezelfde rechten hebben. ‘Als menselijk leven blootgesteld wordt aan de wereld, zonder de bescherming van privacy en geborgenheid, wordt zijn vitale kwaliteit verwoest,’ schrijft Arendt in De menselijke conditie. Ze waarschuwt ook dat dat onderscheid in de samenleving van vandaag al verdwenen is, dat er in plaats van het private en het publieke een nieuw domein is verschenen, het sociale, waarin privaat en publiek zijn vermengd en de staat ingrijpt in de privésfeer. Dat schreef ze in 1958, lang voor mensen hun leven begonnen te delen op social media. Ware politiek is in deze samenleving dan ook niet mogelijk, vond Arendt; in het sociale domein worden vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit niet gewaarborgd.

4.
Voor de Duitse filosoof Walter Benjamin (1892-1940) was het huis meer dan alleen het klinische domein van de biologische behoeften. Het interieur is de veilige haven van het individu, de plek voor zijn dromen en illusies. Waar op de werkplek de mens volgens hem in ‘het echte leven’ staat, is het interieur het vertrouwde domein waar de persoonlijke geschiedenis wordt bewaard, waar warmte en sfeer belangrijk is in een wereld die koud en hard is. In het huis laten we sporen achter, we zetten er mooie spullen neer die we van onze reizen hebben meegenomen, we koesteren de onvolmaaktheden, de krasjes die herinneringen oproepen, de slijtage die onze looproutes door het huis markeert. We vinden het vervelend als mensen aan onze spullen komen, want dan worden die sporen vertroebeld, vermengd met de vingerafdrukken van anderen, terwijl juist die sporen ons de illusie geven dat we grip op de wereld hebben, dat er een plek voor ons is. Het huis is een uitdrukking van onze identiteit geworden. Het interieur is het universum, de huls, de etui van het individu, redeneerde Benjamin: een tweede huid die naadloos op hem past en aangepast is aan zijn ritme.

Voor Benjamin was de etuimens, de mens die zich helemaal overgeeft aan het huiselijke domein, trouwens een problematisch fenomeen. De etuimens, met zijn spulletjes en servies en tapijten, zijn ‘verstikkende pluchen wereld’, trekt niet de buitenwereld in waar hij met andere mensen de revolutie vormgeeft. Wanneer het interieur de hoogste vorm van geluk is en wordt verheerlijkt, richt het individu zich naar binnen en naar het verleden; het keert zich af van de wereld, van de toekomst. Maar voor het vormgeven van de revolutie moeten de deuren open, moeten mensen kunnen samenkomen, elkaar ontmoeten in publieke ruimtes, de straat op. Hij dacht dat de moderne architectuur met zijn voorkeur voor glas de mens wat dat betreft zou veranderen. In een huis van glas kun je geen sporen achterlaten. In een huis van glas kun je je niet terugtrekken in het zachte, fluwelen universum van de etui. Het glazen huis behoudt de openheid naar de wereld.

In zekere zin is het virtuele leven van vandaag, de tijd die we doorbrengen op het internet, waar we lessen volgen, gesprekken voeren, beelden van ons leven delen, een vorm van glasarchitectuur. Maar die heeft niet de utopie gebracht waar Benjamin op hoopte. In plaats van een grotere betrokkenheid bij de wereld, van revolutie, de democratische confrontatie tussen mensen in het publieke domein, heeft het internet geleid tot een verwaterde publieke intimiteit. Het interieur is openbaar geworden, het private domein wordt uitgestort in de massa.

5.
Ook Arendt hecht waarde aan de publieke ruimte als een werkelijk bestaande, fysieke plek, met publieke gebouwen waarin burgers elkaar kunnen ontmoeten. Politiek handelen vereist dat mensen een gemeenschappelijke wereld delen en een gemeenschappelijke ruimte, waarin zij zichtbaar voor elkaar zijn, zodat maatschappelijke problemen vanuit verschillende perspectieven kunnen worden gedeeld. Burgers moeten elkaar kunnen zien en spreken in een daarvoor bestemde plek, zodat niet alleen hun verschillen maar ook overeenkomsten kunnen worden gedeeld, zonder dat die moeten worden overbrugd of aaneengesmeed tot een eenheid. Een functionerende samenleving die vrijheid en rechtvaardigheid centraal stelt heeft ontmoeting nodig.

6.
Een van Benjamins meest beroemde denkbeelden is de flaneur: de wandelaar, de observator in de moderne stad. De flaneur beweegt zich door de massa als een anonieme toeschouwer, waar hij openstaat voor indrukken, gedachten en beelden, zonder daardoor meegesleept te worden. De flaneur was voor Benjamin de verpersoonlijking van de vluchtlijn, van het staande kunnen blijven, het eigene behouden in de wereld van nu. In de moderne wereld worden we immers in steeds hoger tempo blootgesteld aan een duizelingwekkend aantal indrukken, beelden, ervaringen. Om ons daartegen te beschermen moeten we ons afsluiten, anders raken we murw, overweldigd. We zijn geneigd een scherm tussen ons en de wereld te plaatsen. Maar de flaneur heeft een andere techniek gevonden: het opgaan in de massa, er deel van uitmaken, versmelten, zonder zich haar tempo eigen te maken. Slenterend als een schildpad aanschouwt hij de metropool. ‘Muren zijn voor hem een schrijftafel waar zijn notitieboekje op steunt; krantenkiosken zijn bibliotheken en de caféterrassen erkers vanwaar hij na gedane arbeid op zijn huishouding neerblikt’, schrijft hij in Passagen-Werk. De straat is zijn interieur, zijn binnenruimte. De flaneur is de tegenhanger van de etuimens, die zich terugtrekt in een potdicht boudoir. De flaneur hackt het geweld van het moderne leven en kijkt er naar zonder te verdrinken, hij blijft betekenis geven aan de wereld in plaats van de verzinken in de woordeloze toestand van de burn-out.

7.
Wat zou een hedendaags antwoord kunnen zijn op de flaneur? Hoe kunnen we een domein vinden waarin we ons beschermd weten, waarin we herstellen van de overdaad aan beelden en de druk van productiviteit, zonder daarin te zwelgen als de etuimens? Opdat er ook een publieke ruimte mogelijk blijft waarin rechtvaardigheid en vrijheid worden vormgegeven? Is er een houding denkbaar die we nu, vandaag, al kunnen aannemen, zonder dat de tijd moet worden teruggedraaid, zonder nostalgisch verlangen naar het herstel van een oude wereld?

Grote vragen om te beantwoorden. Misschien dat er voor kunst een rol is weggelegd als die vluchtlijn, als de hack. Kunst – als fysiek object, digitaal project, als tekst, performance, in welke vorm dan ook – kan een ontmoetingsplaats zijn, een gedeelde abstracte ruimte, die gedachten oproept, nieuwe beelden maakt, perspectieven uitwisselt. Die relaties aangaat met andere beelden, werken, individuen, en daarmee aan een publieke sfeer bouwt zonder intimiteit te verliezen. Als bezoeker flaneren we door de tentoonstelling, een plek die zowel vertrouwd kan voelen als nieuw. We worden geconfronteerd, getroost, we zien beelden die we eerder niet naast elkaar hadden gezien. Nieuwe relaties, nieuwe lijnen worden getrokken. Als het willekeurig doorkruisen van straten in de stad. Als de sporen in de etui – maar het is een etui die door ieders handen mag gaan.

Persis Bekkering (1987) is literatuurcriticus voor NRC Handelsblad en schrijft columns, proza en essays voor onder andere De Gids, Mister Motley en De Nederlandse Boekengids. In 2018 debuteerde ze met de roman Een heldenleven, in 2021 verscheen haar tweede roman Exces.

Klik hier voor meer informatie over DBKV ArtEZ