‘Die extra warme sfeer, dat wordt je kenmerk’ – In gesprek met Ernestine Comvalius

Het was ’69 en de strijd tegen de Black Panther-party was heftig. In dat jaar werd Angela Davis opgejaagd en gearresteerd en dat konden we allemaal volgen op tv. Martin Luther King was toen al vermoord, net als JFK, dus het was toch wel een hoogtepunt van de civil rights movement. Ik was toen 14. Tegelijkertijd was er ook de sfeer van ‘I am black and I am beautiful’ en wilde ik een afro. Dat mocht ik niet, want als je destijds in Amerika professional was, dan was je haar straight. Ik woonde bij mijn tante, die gynaecoloog was, en heb voor mijn afro moeten vechten. Ik had ouderwetse lange vlechten en mijn tante was nog niet klaar voor die omslag. Voorheen moesten kinderen op bepaalde scholen zelfs ‘gestraight’ haar hebben. Toen ben ik naar de kapper gegaan en kwam ik als een leeuw terug. Ik had mijn Angela Davis-afro. Toen mijn tante me zo zag heeft ze maar toegegeven.

Ja, we wilden allemaal op haar lijken. We zaten op een openbare high school en in Amerika zijn die vaak minder goed maar dit was een hele goede. Daar was ook een goede mix van Wit en Zwart en voor het eerst een Black principal. Mijn guidance counselor, Mrs. Jackson, en mijn wiskundelerares waren ook Zwart. Daarnaast kreeg ik behalve Engels als vak ook African-American literature.

Ja, vanaf m’n veertiende lees ik al Toni Morrison, Richard Wright, noem maar op. We kregen daar les over en we bespraken het. Dat zijn allemaal resultaten van de civil rights movement, maar geen resultaten die blijvend zijn hè, want nu is dat er niet meer. We hebben als studenten ook een Black Students Union opgericht. Het was een tijd van tegenstrijdigheden. We woonden in een rijke buurt en mijn tante had allerlei party’s en daar kwamen allerlei Witte mensen vanwge haar werk als gynaecoloog. De ex-vrouw van Rockefeller, die kwam bij ons langs. Die wereld, dat was daar. Eigenlijk schaamde ik me voor die wereld, kan je je voorstellen? Mijn arme tante deed zo haar best. Op school ging ik alleen maar met Zwarte mensen om: I am black and I am beautiful. Dat was een strijdbare tijd. We hadden ‘Black solidarity day’ en dan gingen we met zijn allen niet naar school maar naar Columbia University. Stiekem natuurlijk, want ik had geen toestemming om die dingen te doen. Je bent Black, beautiful and aware, maar je bent ook maar een puber. Daar kwamen dan de Black Panthers met hun petjes en The Young Lords, dat is de Puerto Ricaanse tak, en dan waren er speeches. We hadden belangstelling maar konden er ook niet helemaal aan deelnemen gezien mijn achtergrond en familie. De dreiging van de binnenlandse veiligheidsdiensten was ook groot. Als je naar een sympathisanten-bijeenkomst van de Black Panthers ging dan stond de veiligheidsdienst daarna bij je ouders voor de deur. Je werd erg gemonitord. Mijn oom was naar een demonstratie gegaan en toen is er in de buurt meteen research gedaan naar hem.

Zo werkten ze, op een keiharde manier. Daarom noemden ze die politiemensen ook ‘pigs’. De manier waarop zij streden tegen de Zwarte mensen in bepaalde buurten… Wij woonden niet in die buurten en hierdoor hebben wij die dingen helemaal niet gevoeld. We kregen het mee via de televisie en kochten die kranten. We gingen ook stiekem naar Harlem. Dat wist onze familie niet, dat hebben we ze pas later verteld.

Echt waar, zeker in positieve zin. Het is een heel belangrijk fundament maar ik moet je eerlijk zeggen dat die ontwikkeling voor mij eerder begon, namelijk toen ik nog in Nederland woonde. Nederland was toen echt heel wit, zelfs in Rotterdam in 1964. Bij ons in de straat was er niemand van kleur. Ik had ook niemand van kleur op school. Ze waren er wel, maar zo weinig en zo verspreid waardoor je ze bijna niet zag. Dat was zo anders dan ik gewend was in Suriname. En dan die regels, ergens ben ik eigenlijk nog steeds een anti-regelmens. Die regels over hoe je moet eten, met mes en vork op bepaalde tijden. Ik was niet zo opgevoed. Nu zat ik de hele tijd tussen vier muren terwijl ik in Suriname de hele dag buiten was en dan die stijve stijl. Toen begon de zoektocht naar wie ben ík dan? Ik werd enthousiast als ik een Surinamer of een Zwart mens ergens zag. Die zoektocht ontstond vanuit eenzaamheid. Ik heb zo veel moeten vechten. Er werd constant het ‘N-woord’ naar me geroepen en ik was heel intolerant als het daarom ging. Als iemand iets riep dan sjeesde ik ernaar toe om een klap te geven. Ik was toen negen. Nadien, na m’n veertiende heb ik niet meer gevochten. Ik heb niemand geslagen, ik ben een vredelievend mens geworden, maar voordien: ik accepteerde niets.

Waarschijnlijk. Ik zat op een beetje elitaire, vrije school maar we woonden in een volksbuurt. Mijn opa had ervoor gekozen daar te blijven wonen. Hij was inmiddels al het hoofd van scholen geworden en hij had zelfs in Nederland gestudeerd, wat heel uniek was. Hij is van 1898, zijn moeder was een marktvrouw en haar moeder is geboren in de slavernij. Zo kort is onze geschiedenis ten opzichte van de slavernij. Maar hij heeft de kans gekregen om te leren en ter ere van zijn moeder wilde hij in die buurt blijven. Het was eerst een klein huis, maar het werd uiteindelijk het grootste huis van de buurt. Het was in mijn tijd ook het enige huis met een koelkast en een badkamer. Andere mensen hadden nog badkamers en wc’s buiten. In zo’n volksbuurt word je stevig, je moet voor jezelf opkomen. Dus ja, ik heb daar leren vechten maar het was nooit een gevecht zoals hier in Nederland. Hier was het alsof ze je integriteit aantastte, je vernederde.

Ja, zo heb ik het ervaren. Waarom was ik zo fel? Omdat het mijn ziel aantastte.

Ik begon op een gegeven moment in de zorgverlening te werken en deed veel interculturele zorgverlening projecten. Toen had je nog niet duizenden van dat soort projecten en was diversiteit en inclusie nauwelijks een thema. Dat heb ik opgezet en een aantal jaren uitgevoerd, maar na verloop van tijd werd het te veel, want iedere keer moest je jezelf op een professionele manier kaderen en boven de partijen staan. Juist de vooroordelen naar boven halen en mensen vervolgens weer allerlei methodieken en spellen voorschotelen zodat de zorgverleners de mensen beter gingen begrijpen. Met de gastvrijheid van mensen konden veel Witte zorgverleners bijvoorbeeld niet omgaan.

Ja, zeker. Dat zijn de dingen die me zijn bijgebleven. We hadden oefeningen om hen telkens op het verkeerde been te zetten waardoor ze het gingen inzien. Je moet dichtbij de ervaringen van mensen blijven. Dit betekende voorbeelden geven van mensen die vanuit een dorp naar de stad zijn gekomen. Zodat ze die ‘diversiteit’ onderling ook konden zien. Ik kreeg op een gegeven moment een evaluatie en toen zeiden ze: ‘je bent de eerste Zwarte vrouw waarmee wij in een opleidingstraject hebben gewerkt en het is goed gegaan. Nu durven wij nog een keer zoiets uit te proberen.’ Ik schrok en besefte me dat ik dus die verantwoordelijkheid draag. Toen ben ik met mezelf gaan praten en realiseerde ik me: ik draag die verantwoordelijkheid helemaal niet, maar waar het kan neem ik die verantwoordelijkheid mee. Waar het kan zet ik me actief in. Ik ben me er dus van bewust, maar ik neem het niet als last.

Nou, ik ben me ervan bewust dat als ik ergens ga spreken, ze een Zwarte vrouw zien en dat het verhaal dat ik vertel iets met hen gaat doen. Mijn presentatie is van belang, maar hetgeen dat ik doe moet wel bij mij passen. Dus het gaat om evenwicht. Weten hoe het publiek in elkaar zit en daar gebruik van maken. Door de voorbeelden die je geeft of misschien door de humor die je erin gooit. Ik ben niet right in your face. Ik breng het met een bepaalde twist maar dan komt het soms juist harder aan. Een ander punt is ook accepteren dat er een bepaalde eenzaamheid zal zijn, maar dat heb je ook als leidinggevende of als directeur. Dat je een heel goede relatie met alle medewerkers hebt, maar gezien de hiërarchie moet je weten: er zijn grenzen in die relatie.

Ik werkte daarvoor bij Krater en dat was onderdeel van een grote, bestaande welzijnsinstelling. Ik heb sowieso altijd gewerkt bij bestaande instellingen. Ik werkte ook altijd parttime omdat ik een dochter had en ik was inmiddels gescheiden dus ik stond er alleen voor. Ik koos voor m’n dochter en voor activisme, dat is de waarheid.

Jazeker. De vergaderingen, de wijken in, met mensen praten, in het weekend met de krant staan, demonstraties organiseren, meetings organiseren. Reageren op wat er gebeurt in de wereld is arbeidsintensief. Daarom werkte ik parttime. Op een gegeven moment werd ik bij de Vereniging van Volkshogescholen in Driebergen eenzaam. Ik was de enige Zwarte vrouw en werd als exotisch snoepje gezien. Vooral wanneer we teamuitjes hadden. Diezelfde man die altijd in zijn vierdelig rondliep en een beetje afstandelijk was, van de afdeling economische zaken, die veranderde dan en ik moet steeds zijn handen wegslaan op zo’n borrel. Toen was ik nog niet zo scherp dat ik wist wat #MeToo was en grensoverschrijdend gedrag, maar in feite was dat het wel.

Ik was 32 toen ik daar begon en wat ik leerde was: ik moet m’n eigen wereld creëren. Ik vond het beleidsmatige, al die stukken die geschreven werden saai. Dus heb ik in mijn eerste jaar al internationale reizen opgezet naar Duitsland, naar de Volkshogeschool in Berlijn. Ik heb van verschillende fondsen geld binnengehaald. Altijd kijken van: hoe kan ik zorgen dat mijn werk bij me past? Voor zo ver je daar de ruimte voor hebt. Dat was geweldig want zo kwam ik in contact met Molukse mensen, met Marokkaanse en noem maar op, die meegingen met die studiereizen. Zo begon ik mijn eigen netwerk op te bouwen. Afijn, ik ben er misschien vier jaar gebleven omdat ik daarna als vrijwilliger, voor de vliegramp in Suriname van 1989 aan het werk ging. Daar zijn zo veel mensen overleden. Nederland was gewoon niet actief genoeg en daarom richtten wij zelf een solidariteitscomité op om de mensen te helpen. Eigenlijk was ik, dag en nacht daarmee bezig. Dus ik heb op een gegeven moment mijn baan opgezegd en heb zelf geld gevonden.

Op een gegeven moment ontwikkel je een soort zoekende blik daarnaar. Wij hebben ervoor gezorgd dat er een heel traject voor de nabestaanden kwam en een monument voor de ramp bij het OLVG in Amsterdam. Dat is gemaakt door Guillaume Theodoor Lo-A-Njoe. Daarna vond ik een baan bij Press Emancipatie Bureau en toen dat werd opgeheven ging ik bij Krater in Zuidoost werken. Ik werd opgenomen in het managementteam en daar heerste een vreselijke cultuur.

Ja. Alcides is de koepelorganisatie en ik ging over de kunsttak, dat was Krater. Maar dat was maar onderdeel van een groter geheel en op sterven na dood. Het zat in Zuidoost en ik woonde daar al en het is belangrijk om niet alleen te kijken naar wat de situatie is maar ook naar de potentie. Wat zou het kunnen betekenen voor het stadsdeel? Dat deed niemand die daar werkte en niemand woonde ook in het stadsdeel. Ik kijk altijd vanuit mijn activistische bril. Waar wij voor stonden was echte democratie, radicaal. Eigenlijk socialisme en nog verder, maar in ieder geval gelijkwaardig en ter versterking van ons allen. Dat maakt dat ik bij een klein clubje kwam en een heel beperkte opdracht kreeg maar er meer van heb gemaakt.

De opdracht die ik kreeg was dat het kleine clubje dat steeds met bezuinigingen te maken had niet wegbezuinigd moest worden. Dat was één. Maar ik wilde meer. Ik kreeg ook de opdracht om de programmeur te ontslaan die steeds een contract van een half jaar kreeg. Dat is onrechtvaardig, zo kun je niks ontwikkelen. Je moet je beleid kunnen maken, en dat kan niet als het ieder halfjaar weer klaar kan zijn. Dus ik nam een programmeur aan in plaats van dat ik er een ontsloeg. En terecht dat je vraagt: hoe kwam je aan het geld? Achteraf denk ik: ik weet het ook niet. We hadden een tekort van anderhalve ton. Voordat je het wist had ik al fondsen benaderd. Ze hadden geen fondsenwervingsbeleid. Ik wilde natuurlijk diversiteit maar je hebt geen geld. Ik zag kansen om werkers met diverse achtergronden aan te nemen via een speciale arbeidssubsidie voor de kunstensector. Binnen no time had ik vijf, zes mensen geclaimd. Anderen die wat trager waren, waren een beetje bozig. Maar ja, je moet gewoon snel zijn. Dus binnen een jaar was eigenlijk het personeelsbestand verdubbeld. Met mensen van kleur. En een enkeling, is afgevallen. Dankzij de verandering in het personeelsbestand veranderde de sfeer en de cultuur in positieve zin. Alles veranderde. De Witte werknemers hadden allerlei angsten en noem maar op.

Angst voor verandering. Dat viel mij heel erg op. Ik heb best wel veel leidinggegeven maar leidinggeven in een Witte omgeving, in de organisatie…

Precies, in een instituut. Ik had heel veel moeite mee met de directievergaderingen. Ik ging daar  met buikpijn naar toe omdat ik voelde: oprechtheid werkt hier niet. Kwetsbaar opstellen werkt hier niet. Het is een spel. Na de vergadering worden de zaken echt geregeld met elkaar. Dus ik schermde me en mijn kunstwereld heel erg af maar zorgde wel dat het succesvol was. Wij hadden alleen een heel andere werkwijze en ethiek. Kritiek geven had ook niet veel zin. Dus je begrijpt, dit grote instituut is failliet gegaan. Dat kon niet anders, en Krater is ook mee ten onder gegaan. Maar wij zijn blijven werken, want ik zag het faillissement aankomen. Dus ik was al bezig te onderhandelen en vooruit te kijken, anticiperen op dingen die gaan komen is zo belangrijk. Ik was al een relatie aan het opbouwen met het stadsdeel, de hoofdfinancier van die instelling en ik was bezig met de zelfstandige stichting, het bestuur, alles. In de tussentijd hebben we ook met anderen de Jeugdtheaterschool opgericht. Dus toen alles failliet ging was de Jeugdtheaterschool er nog. Ik had ook de theaterwerkplaats net daarvoor opgericht, gericht op talentontwikkeling. Ook dat ging mooi door.

Wij werden allemaal ontslagen. Dat was een hele gekke situatie. Maar we hebben gezegd: ‘wij werken door.’ Voordat we failliet gingen was ik al bezig met verzelfstandiging en dat kon omdat we succesvol waren. We gingen binnen een jaar van 500 naar 2000 bezoekers. Wij hebben Jörgen Raymann van Suriname naar Nederland gehaald, hij was toen heel interessant en upcoming. We gingen spectaculaire dingen doen en dat betekende dat allerlei geweldige mensen naar ons toekwamen. We begonnen een begrip te worden

Juist. En wat ik ook belangrijk vind: zorg dat je niet alleen met je werk bezig bent. Ik heb altijd iets ernaast gedaan, trainingen, workshops. Nieuwe dingen leren was voor mij altijd belangrijk, anders was ik verzuurd. Je moet niet alles opgeven voor het werk. Never, ever. Uiteindelijk gaat het allemaal om levenslust.

Bijlmer Parktheater vroeg mij op een gegeven om de directeur te worden. De partners waren meer gericht op educatie en presentaties, maar ik dacht: we gaan een volwaardig theater ontwikkelen.

Uit de programmering die we al deden bleek dat de mensen uit Zuidoost een theater wilden waar je uit kon gaan. Je draagt je mooie kleren, je ziet een voorstelling en je gaat lachen of huilen.

Precies en dat was er niet. Dus ik vond het belangrijk dat het gebouw mooi was en open vanaf negen uur. Dat er ouders met kinderen komen maar dat er ‘s avonds een andere sfeer is. Dat was zoeken. Ik heb toen ook ontdekt dat mensen soms directiefuncties willen vanwege de status, maar een directiefunctie is voornamelijk problemen oplossen en daar moet je klaar voor zijn. Sommige mensen worden cynisch, ik wil dat niet. Ik wil niet dat mensen me raken, als ze me raken dan ga ik het verwerken. Dan ga ik schrijven. Mijn dagboek is belangrijk voor mij om mijn woede in op te schrijven.

Er was een moment, dan draag je de sleutel over en opeens werd ik emotioneel. Ik dacht: ‘hè, wat gebeurt er nou?’ Zo zie je hoe rituelen werken. Het betekent wat. Het is definitiever.

Ja. Toen voelde ik ineens: ‘geef nou toe, het is een groot deel van je leven geweest.’ Voor mij is het niet elf jaar Bijlmer Parktheater geweest, het is 25 jaar in Zuidoost werken geweest. Het is voor mij ook meer dan gewoon een theater. Natuurlijk, de programmering is belangrijk, het artistieke is ook geweldig belangrijk. Maar het is iets wat je geeft aan de samenleving. We hebben hele generaties opgeleid, artistiek en in hun persoonlijkheid. We hebben een omgeving gecreëerd waar ze stimulerende mensen om zich heen hadden, ongeacht hun thuissituaties. We hebben tegen alle vooroordelen in dat theater een realiteit gemaakt. Ook het feit dat we in het kunstenplan terecht zijn gekomen is wel degelijk belangrijk. Je weet niet wat er gaat gebeuren, maar het is een erkenning voor de inspanning. You start at the edge, and we make the center come to us. Wij worden het centrum.

Ik heb constant te horen gekregen dat ik te ambitieus was. ‘Hou je bij je leest, het is lokaal’. En ik heb altijd gezegd: ‘nee, we zijn een theater in Zuidoost, van Zuidoost maar niet alleen vóór Zuidoost. We zijn een grootstedelijk theater. Hoe ze ons ook zien, dat is wat we uitstralen, dus we werken soms samen met  de stadsschouwburg, met wie we op een prettige manier kunnen samenwerken. Dat is ook niet allemaal even eenvoudig geweest. Binnenkort, organiseren ze bij Bijlmerpark theater een afscheid voor mij en Ik heb weinig directeuren van kunstinstellingen in Amsterdam uitgenodigd. I put up with them, maar ik heb ook dingen meegemaakt zoals dat je op een receptie bent en diezelfde directeuren waar je al jaren mee in overleg bent doen alsof ze je niet kennen. Je moet goed weten waarom je doet wat je doet.

Ja, de visie is belangrijk en de missie. Daarnaast moet je niet op zoek zijn naar persoonlijke erkenning. Ik ben blij als de bezoekers blij zijn. Ik heb liever daar erkenning dan bij welke hotemetoot dan ook en bij mijn medewerkers, bij je team. Ik heb ook altijd gezegd: ‘luister, er zijn heel veel theaters die hetzelfde zouden doen als wat wij doen. Maar net dat beetje extra aandacht dat we geven, die extra warme sfeer, dat wordt je kenmerk.’