‘Deze mensen zijn krachtig, om hen kun je niet heen’ – met Marian Duff naar Africa Supernova in Kunsthal KAdE

‘En hierom’, zegt OSCAM-directeur Marian Duff eigenlijk meteen als we binnen komen, ‘zou ik dus heel veel geld willen hebben. En groot willen wonen. Dat je dan een muur hebt, waar je zo’n levensgroot kunstwerk kan ophangen, en na een drukke werkdag vanaf je bank naar kan kijken, staren, dromen, voelen en ontsnappen aan alles wat er die dag was. Voer voor je ogen – hier, zoals dit.’
Ze wijst naar het werk van een Zuid-Afrikaans-Amerikaanse kunstschilderes Thenjiwe Niki Nkosi, die een serie maakte over het onderwerp gymnastiek. Op het werk waar Marian naar kijkt, in enkel beige, witgeel en bruintinten, zitten drie meisjes of jonge vrouwen op een bankje. Ze hebben geen gezicht, dat is het eerste dat mij opvalt. Maar Marian ziet wat anders. Hun houding. ‘Die twee praten met elkaar. Die ander niet, die zit een beetje verder van ze af, kijkt voor zich uit. Ik vind het… Ja. Het doet iets met me. Ik vraag me af hoe zij, ervan uitgaande dat ze zich identificeert als vrouw, zich voelt. Of ze zich buitengesloten voelt. En of ze happy is.’

Behalve dan dat het schilderij geen gezichten kent, geen neuzen, monden, sprekende ogen, oren, is het ook een vreemde eend in deze bijt vanwege de kleuren. Of, liever gezegd: het gebrek eraan. Voor de rest is het hier, in deze hal, door de aanwezigheid van al deze werken, een behoorlijk bonte bedoening. ‘Deze hier, práchtig, en grappig, het gaat over de weather man!’ John Madu, een kunstschilder uit Nigeria, schilderde een man met een paraplu, in een – wederom knallend – roze pak. Het is een luchtige verwijzing naar de regenmaker, weet Marian, die in bepaalde bevolkingsgroepen in Nigeria zegt macht te hebben over het weer en regen te kunnen ‘maken’ zodra hem dat wordt gevraagd in tijden van extreme droogte.
De tentoonstelling toont 145 werken van 135 verschillende kunstenaars uit 33 Afrikaanse landen, alle werken zijn voorzien van een begeleidend tekstje met uitleg over wat we zien en wie het maakte. Zoals My Favorite Albert’s Theory van Emma Odumade (2000), een kunstenaar die met potlood en houtskool het leven van mensen in zijn geboorteland Nigeria schetst. De achtergrond is knalgroen. De voorgrond toont een dagelijks tafereel, er zit een jongetje op een blauwe fiets. ‘Hij doet me denken aan mijn zoon Jaden’, glimlacht ze. ‘Die kan ook zo op z’n fiets chillen.’ Naast het schilderij staat uitgelegd: ‘In zijn werk bevraagt Emma Odumade de constructie van identiteit en verkent hij de sociale constructies van schoonheid en macht.’ Marian blijft hangen bij die twee woorden. Schoonheid en macht. ‘Alles wat hier hangt, is schoonheid. Maar bij het woordje macht moet ik ook denken aan wat ik voelde toen ik las dat het hier gaat om kunst van jonge mensen van kleur, die is verzámeld door twee witte mensen… Het geeft me een beetje een ongemakkelijk gevoel. Ik twijfelde daarom ook of ik ‘ja’ moest zeggen op dit interview. Wil ik dit doen? Ik wil daar wel eerlijk over zijn tegen je. Ik zie wel dat het een heel gevarieerd, diverse verzameling is, dat vind ik echt heel goed en mooi dat ze hun werken delen, maar ik had het denk ik toffer en prettiger gevonden als hier kunst had gehangen die was verzameld door een gemêleerder gezelschap. Maar tegelijkertijd was ik wel heel nieuwsgierig. Want het is hier’– ze wijst even om zich heen, in de hoge hal – ‘gigántisch.’

Volgens dagblad Trouw ‘was er nog nooit ergens in de wereld zo’n grote tentoonstelling van jonge Afrikaanse kunst te zien als nu in Amersfoort’. De kunstwerken, veelal gemaakt door jonge makers dus, weerspiegelen, zo stelt het museum, ‘het zelfbewustzijn waarmee de kunstenaars op het continent naar zichzelf en hun positie in de wereld kijken’. De werken zijn afkomstig van kunstkenners Carla en Pieter Schulting, ‘mensen met smaak’, stelt Duff, ‘en dezelfde passie voor kunst als ik’, concludeert ze als ze een interview met de verzamelaars heeft gezien op een scherm in het museum. Of haar ongemakkelijke gevoel wegebt als ze het interview heeft gezien met deze mensen? ‘Iets. Ik voel meer sympathie.’
Marian, die in Paramaribo werd geboren en ook wortels heeft in Guyana en Frans-Guyana, was jarenlang zelfverklaard museumhopper. Ze werkte een tijdje bij het Amsterdam Museum, museum Ons’ Lieve Heer op Solder en was freelance curator voor Museum van Loon, waar ze de tentoonstelling Aan de Surinaamse grachten organiseerde – het was de eerste keer dat het museum terugblikte op het slavernijverleden. Nu is ze museumdirecteur van OSCAM, Open Space Contemporary Art Museum, in de Amsterdamse Bijlmer, dat ze in 2017 oprichtte als pop-upmuseum. De programma manager Kunst & Cultuur Dolores Heide van het stadsdeel was naar haar toegekomen, of ze niet ‘iets moois’ kon doen voor vijftig jaar Bijlmer. Wilde ze best maar was best druk. Toen ze voor een werkreis in Suriname was, in het museum van de Surinaamse kunstenaar Marcel Pinas, waar zijn eigen werk overigens ook hing, wist ze: zoiets wil ik. Een eigen museum oprichten. Ze benaderde veelal kunstenaars uit de buurt, timmerde de sokkels en zuilen zelf in elkaar met behulp van een klein team en was elke dag in de Gamma. Het pop-upmuseum in de Bijlmer zou zes weken staan. ‘Het bestaat in november van dit jaar zes jaar. Pinas heeft mij geïnspireerd.’
Én Pinas hangt ook hier. Op de eerste verdieping van de hal – Marian wist het niet, vreugdekreet van verrassing, gevolgd door: ‘Héél tof.’ Het gaat om het kleurrijke werk Kibii Culturu dat hij in 2008 maakte. Om recht te doen aan de Marron-cultuur, zíjn cultuur, plaatst de kunstenaar zijn werken bij voorkeur, in Afrika, in buitenruimtes, zodat iedereen ze kan zien en ze onderdeel zijn van het buitenleven aldaar. Dit werk is abstract, het is één van de weinige werken waar gaan gezicht op staat, waarvandaan ogen je niet aankijken. Het valt me op: ze blijft langer staan bij de werken waar mensen op staan. ‘Hm… Ja? Ben ik me niet van bewust… Maar misschien heb je gelijk. En als het wat abstracter is, weet ik er alsnog een gezicht in te zien.’
Het is inderdaad een paar keer voorgekomen, dat zij wijst, ‘hier, een vrouwenhoofd’, en ik staar en denk: ik zie het niet. ‘Ik vind de mensen ook zo mooi die zijn afgebeeld. Krachtige blikken. Of juist mysterieus. Ze vertellen het verhaal van hun cultuur. Een verhaal dat vaak veel gelaagder is als we ons erin verdiepen.’
Neem de drie foto’s die in kleinere ruimte aan de muur hangen. Linksboven: een foto die Alice Mann maakte, van ‘de unieke en ambitieuze subcultuur rond vrouwelijke teams en drum-majorettes in Zuid-Afrika’. Mann zegt er zelf over: ‘Ik onderzoek vrouwelijkheid en krachtgeving. Ik hoop dat ik de trots en het zelfvertrouwen heb kunnen overbrengen die deze meisjes hebben bereikt’. De foto die onderaan hangt, is van Omar Victor Diop, die allemaal zelfportretten in één foto verwerkte, verwijzend naar de Franse West-Afrikaanse spoorwegstaking in 1947, toen spoorwegarbeiders staakten om dezelfde rechten te krijgen als het Franse personeel. Het wordt door velen gezien als een keerpunt in de antikoloniale strijd. De foto rechtsboven, van Baudoin Mouanda, laat de sapeurs zien, dandy mannen die, zo legt Marian uit, lid zijn van de Sociëteit van Feestvierders en Elegante Personen. ‘Ze hebben het niet breed, sparen hun halve leven voor een mooi pak, en proberen zich op die manier te ontdoen van het gevoel van minderwaardigheid, en ze rebelleren tegen de upper class.’ Alle drie de foto’s hebben, als Marian er zo over nadenkt, verzet in zich. De foto van de ‘drummies’ en de foto van de sapeurs laten een activiteit zien die een vorm van verzet is, de foto die verwijst naar de staking, refereert aan een vroegere activiteit van verzet. ‘Dat laat zien dat je op verschillende manieren je proteststem kan laten horen. Het is mooi dat deze drie foto’s bij elkaar hangen.’
Ze is even stil. Dan: ‘Ik zou eigenlijk, ja, dit is misschien het zetje, het zien van deze foto, ik zou eigenlijk wel weer eens wat met sapeurs willen doen. Omdat ze een mooie en belangrijke verhalen vertellen – dat vind ik belangrijk in kunst.’ Ze vroeg een paar jaar geleden aan drie sapeurs uit Senegal die ze via-via kende, of ze naar Amsterdam Fashion Week wilden komen. Om mee te doen aan een kunst- en modebattle die ze toen organiseerde. ‘Ze konden het publiek echt iets vertellen.’

Dat is wat ze hier ook voelt, in deze mega-hal, in de kleinere expositieruimtes: elk kunstwerk laat een sprankje van een mens zien, van landen, een bevolkingsgroep, een subcultuur, een (soms te weinig gehoorde) proteststem. ‘Daarom vind ik het denk ik zo fijn dat er zo veel ménsen te zien zijn.’ Marian gaf in eerdere interviews aan dat ze het belangrijk vindt dat mensen van kleur niet alleen maar als tot slaaf gemaakte worden afgebeeld, maar zoals ze daadwerkelijk zijn. ‘En dat ze ook zijn gemaakt door mensen van kleur’, vult ze aan, ‘daardoor voel je de oprechtheid van de boodschap van de maker.’ Het doet haar, als ze even vrij mag associëren (ja dat mag) denken aan een tentoonstelling in 2020, We Will Be Here Forever, Do You Understand?, waarin OSCAM samen met Lee Stuart en  Esmeralda Violette van Patta jonge kunstenaars van kleur centraal stelde, onder wie de Rotterdamse Shertise Solano, van Antilliaanse afkomst. De boodschap die werd uitgedragen: wij zijn hier, wij gaan niet weg, dit zijn wij. ‘En dat’, zegt Marian, ‘dat voel ik ook een beetje als ik naar al deze werken kijk. Het zijn er zo veel, ze zijn zo mooi, zo krachtig… Nee. Om deze kunstenaars kun je niet heen. En om ons kun je ook niet heen.’

De tentoonstelling Africa Supernova is nog tot en met 7 januari 2024 te zien in Kunsthal KAdE, Amersfoort.