De wonderboom

Maar even, heel even leek met de ontdekking van het beeldje een nieuwe Maria-legende te zijn geboren, een 21e-eeuwse toevoeging aan een eeuwenoud reservoir aan dit soort wonderlijke verhalen over de maagd. Het Nederlandse Meerveldhoven, een dorpje onderin Zuid-Brabant, kent ook zo’n wonderlijk verhaal. En dát verhaal is daarentegen nooit ontkracht. Het gaat als volgt: meer dan zeven eeuwen geleden doet een boer er op weg naar zijn weilanden een opmerkelijke vondst. In een boom langs het pad ontwaart hij de contouren van een klein beeldje. Inderdaad – dichterbij gekomen, herkent hij het beeltenis van Moeder Maria, die haar zorgzame blik laat rusten op het kindeke Jezus in haar armen. De man neemt Maria onder de arm en zet haar thuis op de kast, maar… de volgende morgen is het spoorloos verdwenen. Op weg naar zijn land vindt hij het terug op exact dezelfde plek als de dag ervoor. De geschiedenis herhaalt zich zo een aantal keren en Maria blijft ’s nachts de benen nemen, totdat het tot de boer doordringt dat Maria hem met dit wonder iets wil openbaren. Ze wenst op de plek van de boom langs het pad vereerd te worden.
Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje over het dorp, en meteen wordt ijverig begonnen aan de bouw van een kapel rondom de bewuste boom. De grote getalen Maria-vereerders laten niet lang op zich wachten. Van heinde en verre komen ze toegestroomd om de Heilige Maagd, met de modder nog aan haar mantel, om voorspraak te bidden. Aan de voet van de boom voltrekken zich volgens de legende allerlei wonderen. Zieken worden genezen, eenzame wandelaar vinden tijdens hun reis de liefde van hun leven, kreupelen hangen hun niet langer benodigde loopkrukken aan de eikentakken. Als blijk van dankbaarheid voor de verhoring van hun gebeden laten de gelovigen talloze geschenken voor Maria achter: wassen beeldjes en tinnen plaatjes die met hun vorm en inscriptie herinneren aan de aard van het wonder herinneren, als stille getuigen van wat zich bij de eik voltrok. De boom wordt een kapstok voor wonderlijke verhalen, getooid met armen, benen en harten die werden heel gemaakt en omringd door een bonte verzameling beschilderde vazen aan de voet van de boom, die ieder hun eigen verhaal vertellen. 
En zo komt het dat de blikrichting van iedere gelovige die over de drempel van de kerk in Meerveldhoven stapt als een magneet naar de zijkapel wordt toegetrokken, waar de boom in volle glorie staat te schitteren met een duizelingwekkende volheid van tinnen plaatjes krioelend en glinsterend aan haar laaghangende takken, als bevroren blaadjes in de late herfst. De rozenkransen die er hier en daar ook tussen zijn achtergelaten, doen een beetje denken aan ijspegels waarvan kleine druppeltjes water naar beneden sijpelen. Gehuld in al deze luister en pracht, staat in de kruin van de boom een gotisch nisje met daarin het beeldje dat in het jaar 1264 door een eenvoudige boer langs een landweggetje werd gevonden.

Het gebruik van de ‘ex-voto’, zoals de votiefgeschenken zoals die zijn achtergelaten bij de boom van Meerveldhoven ook wel worden genoemd, is in Nederland nooit verder gekomen dan het katholieke zuiden, maar wereldwijd bestaat een rijke, gevarieerde, en nog altijd levende traditie. Ze kent vele vormen en gedaanten, van kleine schilderijtjes tot keramische muurtegels en van papieren tekeningen tot objecten van metaal, was en hout. Laatst vond ik bij een bevriende kunstenaar een prachtig boek over Frida Kahlo in de kast, waarop ik al bladerend ontdekte dat de schilderes zich in haar biografische werk herhaaldelijk door de nationale variant van de ex-voto liet inspireren. De Mexicanen maken al vele generaties lang ‘milagritos’ (‘kleine wonderen’): vaak kleurrijke en soms in tin gegoten voorstellingen die verhalen over vermiste huisdieren die worden teruggevonden, zieken die worden genezen, of een gewelddadige overvallen die worden overleefd. Het beeld is voorzien van een onderschrift die verklaart wat er te zien is en waarin de voor het mirakel verantwoordelijke heilige wordt bedankt, die men dikwijls ergens bovenin de voorstelling rondzwevend terug kan vinden. De eenvoud van zowel beeld als tekst van het leeuwendeel van de milagritos geeft deze vorm van volkskunst een zweem van ongepolijste oprechtheid en een ontroerende zeggingskracht. 
Aan de wanden van hun fameuze ‘casa zul’, het ‘blauwe huis’ in Mexico City, verzamelden Kahlo en haar man Diego Rivera bij elkaar meer dan duizend van dit soort religieuze objecten. Voortdurend worstelend met haar lichamelijke gezondheid en verwikkeld in de perikelen van haar onstuimige huwelijk met Rivera, bleken ze meer dan eens een verdienstelijke beeldtaal te bieden waarin Kahlo de moeizame kanten van haar veelbewogen levensverhaal kwijt kon. In Unos cuantos piquetitos (‘een paar kleine steekjes’) bijvoorbeeld, dat ze schilderde naar aanleiding van de ontdekking dat haar man een affaire met haar eigen zus onderhield, is de vormentaal van de milagritos duidelijk te herkennen. Ook in de schilderijen Portret van mijn vader en Mijn Geboorte zijn enkele vaste elementen van de Mexicaanse ex-voto terug te vinden. 

Frida Kahlo, Unos cuantos piquetitos

Kahlo, Mijn Geboorte

Ik stel me zo voor dat de opgetekende verhalen aan de muren van haar geliefde huis Kahlo nieuwe kracht gaven wanneer ze het nodig had, dat ze haar de moed gaven om het leven en het schilderen nog niet naast zich neer te leggen – al bleek het uiteindelijk helaas niet genoeg om haar vroege en vermoedelijk zelfgekozen dood af te kunnen wenden. Misschien is het in die zin niet toevallig dat de legende van Meerveldhoven zich rondom een boom heeft ontwikkeld. Vanuit historisch oogpunt staan bomen al eeuwenlang symbool voor levenskracht (denk alleen al aan de ‘Boom des Levens’ die volgens de bijbel middenin het paradijs stond). Bomen geven het leven door: de voeding die ze uit de aarde opnemen wordt omgezet in zuurstof, waarvan andere levende organismen kunnen bestaan. Je zou kunnen zeggen dat ex-voto’s hetzelfde doen, wat de boom van Meerveldhoven een des te krachtiger symbool maakt. De ex-voto’s die haar takken sieren dienen namelijk een dubbele functie. Het zijn niet alleen uitingen van het geluk dat door de schenkers werd gevonden, het zijn ook steuntjes in de rug voor andere gelovigen. Het zijn objecten van bemoediging, stille getuigen dat niets onmogelijk is.
Nog steeds komen zich dagelijks mensen laven aan de boom vol wonderen in de kapel van de kerk. Ze branden een kaarsje, knielen neer of schuiven een poosje tussen de kerkbanken, spreken een stil gebed uit. De zilveren harten die aan haar takken hangen lijken zo de tranen van blijdschap en verdriet die bij de boom zijn achtergelaten. Net als de tekeningen en objecten aan de wanden van het blauwe huis, lijken de bedeltjes in de boom van Meerveldhoven zachtjes te fluisteren om de moed niet op te geven. De boom stelt gerust en geeft kracht om door te gaan. Er mogen dan geen echte bladeren meer aan haar takken groeien, maar de boom van Meerveldhoven is vol leven.

Literatuur: 
– Jacques Bijnen, In de kruin van de eikenboom. Onze-Lieve-Vrouw ter Eik Meerveldhoven, Stichting Historisch Erfgoed Veldhoven, 2007
– Wouter Prins (red.) e.a., De Boom in natuur, cultuur en religie, Museum voor Religieuze Kunst Uden, 2012